page0153

NAZWISKA

się właścicielem wsi, która wcześniej należała do jego ojca. Jeszcze w XV w. odmiejscowa nazwa osobowa mogła być używana fakultatywnie. Zdarzają się przypadki, że ta sama osoba nazywana jest np. Tomisław Kapusta i Tomisław Kapusta Kokowski (1424 r.).

W XV w. coraz częściej pojawiają się dwunazwowe określenia chłopów typu Jan Chlebek (1400 r.), Michał Brudnia (1436 r.). Oczywiście trudno wnioskować, czy dmgie określenia były już w XV w. dziedziczne, czy też stanowiły tylko przezwiska. Szlachta używała w XV w. różnego typu identyfikacji. Mogło to być tylko samo imię, imię z podaniem miejscowości, z której pochodził (Jan z Oleśnicy), lub określenie dwunazwowe (Piotr Gramatyka, Mikołaj Ozięblowski). W miastach, zwłaszcza dużych, powszechny staje się system dwunazwowy, stosowany zwłaszcza w różnego typu księgach miejskich. Dwa następne wieki, XVI i XVII, przynoszą dalsze upowszechnienie się systemu dwunazwowego. W XVIII w. staje się on panujący wśród szlachty i mieszczaństwa, umacnia się wśród chłopstwa. W w. XVIII mamy już niemal dzisiejszy sposób nazywania ludzi. Różnice między XVIII-wiecznym a dzisiejszym sposobem nazywania są niewielkie. Spotyka się jeszcze zapisy, w których ta sama osoba nazywana jest dwoma nazwami (np. Błażej Wiemsz vel Zielonka — 1789 r.). Czasem drugie określenie odnoszące się do tego samego człowieka wykazuje warianty fonetyczne lub słowotwórcze.

Końcowy okres utrwalania się systemu dwunazwowego zbiegł się z rozporządzeniami prawnymi państw, w których znalazły się ziemie polskie w wyniku rozbiorów. Zgodnie z prawodawstwem pruskim, a następnie austriackim i rosyjskim, mieszkańcy dawnych ziem Polski musieli posiadać nazwiska. Stałe nazwiska musieli mieć wszyscy, w tym także chłopi i Żydzi. Ponieważ Żydzi w niepodległej Polsce nie mieli, gdyż me musieli mieć nazwisk, obce władze administracyjne przypisywały, nadawały im nazwiska; często były to formacje ośmieszające, a na terenach zaboru austriackiego i pruskiego — nazwiska pochodzenia niemieckiego.

Kształtowanie się systemu dwunazwowego było więc w języku polskim procesem długotrwałym. Rozpoczął się on dopiero około połowy XIII w., a w pełni upowszechnił się pod koniec XVIII w. Upowszechnienie systemu dwunazwowego nastąpiło w języku oficjalnym, urzędowym. Natomiast w języku potocznym, a także w niektórych gwarach drugie określenie może być nadal używane fakultatywnie. Do dziś spotyka się na wsi osoby, które nie używają nazwisk, choć wiedzą, że w „urzędach" przypisane jest do nich nazwisko.

149