Image (80)

140

CHKiS IIAN Ul US SMIl

Nalepy zwrócić uwagę ua dwie kwestie dotyczące autonomii instytucjonalnej. Po pierwsze, wyobrażenie sfer politycznej i prawnej jako odrębnych i różnych jest zjawiskiem nowoczesnym. W epoce europejskich monarchii absolutnych polityka i prawo były połączone w osobie suwerena. Jedną z cech myśli nowoczesnej, a zwłaszcza liberalnej jest idea, źe władza polityczna i prawna powinny zostać oddzielone przez przyporządkowanie polityki do sfer władzy wykonawczej i ustawodawczej, a interpretowania i egzekwowania prawa do sfery sądowniczej. Właśnie to kryje się za nowoczesną konstytucyjną ideą „podziału władz”. Po drugie, postrzeganie polityki i prawa jako osobnych sfer w stosunkach międzynarodowych przyczynia się do utrzymywania ładu międzynarodowego, a zatem jest to dla państw rozwiązanie funkcjonalne politycznie. Zrozumienie sfery prawnej, uznanie, że szeroki zakres spraw, praktyk i procesów podlega prawnym regułom i procedurom, oraz obopólne zrozumienie, że pewne zachowania są dopuszczone lub zabronione w ramach sfery prawnej, narzucają pewną dyscyplinę, strukturę i przewidywalność w stosunkach międzynarodowych, które to cechy nie byłyby obecne w warunkach czystej anarchii.

'1

i

Kluczowe tezy

•    Nowoczesne prawo międzynarodowe jest historycznym artefaktem, produktem rewolucji w myśli i praktyce, która zmieniała sposób rządzenia w Europie po rewolucji francuskiej (1789).

•    Przed rewolucją francuską, w epoce absolutyzmu, prawo było pojmowane głównie jako rozkaz zwierzchnika, a prawo międzynarodowe postrzegano jako rozkaz Boga wywodzący się z prawa naturalnego. W epoce nowoczesności prawo zaczęło być postrzegane jako kontrakt między podmiotami prawnymi lub Ich przedstawicielami, a prawo międzynarodowe jako wyrażenie wzajemnej woli paóstw.

•    Że względu na swoje korzenie historyczne, nowoczesną instytucję prawa międzynarodowego charakteryzuje wiele różnych cech uzasadnianych wartościami wywodzącymi się z kręgu liberalizmu politycznego.

•    Najbardziej charakterystycznymi cechami współczesnej instytucji prawa międzynarodowego są: wielostronna forma legislacji, obowiązek prawny oparty na zgodzie, język i praktyka uzasadniania oraz autonomia instytucjonalna.

Od prawa międzynarodowego do prawa ponadnarodowego?

Jak długo struktura prawa międzynarodowego istniała głównie w celu utrzymania ładu międzynarodowego - ti. aby chronić negatywne wolności suwerennych państw - prawo międzynarodowe pozostawało instytucją o stosunkowo ograniczonym zasięgu. Taki stan rzeczy potwierdzały, aż do zmian, jakie dokonały się w ciągu trzech ostatnich dekad, cztery wspomniane cechy owego prawa. Po pierwsze, państwa były głównymi podmiotami prawa międzynarodowego, a co za tym idzie głównymi posiadaczami praw i obowiązków. „Klasyczny pogląd był taki”, zauważa Higgins, „że prawo międzynarodowe odnosi się jedynie do państw” (Higgins 1994, s. 40). Konwencja z Montevideo

Prawo międzynarodowe 441

dotycząca praw i obowiązków państw ustanawiała „państwo jako osobę prawa międzynarodowego”, definiując to, co konstytuuje państwo, oraz ustanawia główne prawa i obowiązki państw (Weston i in. 1990, s. 12). Po drugie, jednak ciągle w /.wiązka z powyższą kwestią, państwa pozostawały jedynymi podmiotami prawu międzynarodowego, to znaczy jedynymi aktorami posiadającymi uprawnieniu do fomuiłowiinm, uchwalania i egzekwowania prawa międzynarodowego. Prawo międzynarodowe było zatem postrzegane jako atrybut praktyki państwowej, a nie jako prawo wspólnoty rodzaju ludzkiego. Po trzecie, prawo międzynarodowe zajmowało się rcgulucją stosunków międzypaństwowych. Przedmiotem prawa międzynarodowego było wzajemne oddziaływanie na siebie państw, nie dotyczyło ono jednak działań podejmowanych w granicach wewnętrznych danego państwa. Na straży tego rozróżnienia stały dwie bliźniacze normy międzynarodowe - zasada samostanowienia (sełf-determination) i nieinterwencji (non--intervention). Wreszcie, zasięg prawa międzynarodowego był ograniczony - przynajmniej w teorii - do kwestii porządku, a nie dotyczył sprawiedliwości. Głównym celem prawa międzynarodowego było utrzymanie pokoju i stabilności opartych na wzajemnym szacunku dla integralności terytorialnej i jurysdykcji krajowej każdego państwa. Sprawy sprawiedliwości dystrybutywnej czy ochrony podstawowych praw człowieka leżały poza jego zasięgiem.

W ostatnich dekadach państwa szukały sposobu, aby wyjść „poza” poszukiwanie jedynie ładu międzynarodowego i zająć się ambitnym, chociaż nieprecyzyjnie zdefiniowanym celem - ukrytym pod terminem globalnego zarządzania {global governance)

-    i wówczas prawo międzynarodowe zaczęło zmieniać się w interesujący sposób. Po pierwsze, pomimo że państwa „nadal pozostają w samym sercu międzynarodowego systemu prawnego” (Higgins 1994, s. 39), to jednostki, grupy i organizacje są coraz częściej uznawane za podmioty prawa międzynarodowego. Powstanie dość rozległego zbioru międzynarodowych praw człowieka, wspieranego przez przekształcające się mechanizmy ich egzekwowania, nadało jednostkom, jak również niektórym wspólnotom, takim jak grupy mniejszościowe czy społeczności rdzenne, jasno sprecyzowane prawa wynikające z prawa międzynarodowego. Ostatnio podejmowane kroki zmierzające w kierunku pociągania jednostek do odpowiedzialności prawnej za naruszanie tych praw

-    ewidentne w wypadku powstania trybunałów do spraw zbrodni wojennych w Rwan-dzie i byłej Jugosławii, stworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego czy aresztowania w Londynie za zbrodnie przeciwko ludzkości byłego dyktatora chilijskiego Augusto Pinocheta - wskazują na istnienie jasno sprecyzowanego obowiązku przestrzegania przez jednostki podstawowych praw człowieka. Po drugie, aktorzy niepaństwowi stają się ważnymi podmiotami prawnego procesu międzynarodowego. Aktorzy ci nie mogą co prawda formalnie ustanawiać prawa międzynarodowego, a praktyka ich działań nie ma wpływu na rozwój międzynarodowego prawa zwyczajowego, lecz jednak często odgrywają podstawową rolę w kształtowaniu środowiska normatywnego, w którym państwa kodyfikują specyficzne reguły prawne. Ponadto dostarczają rządom informacji, które wpływają na przedefiniowanie interesu narodowego i doprowadzają do zacierania się różnic między strategiami różnych państw, a także biorą udział w przygotowywaniu wstępnych wersji traktatów i konwencji. Po raz pierwszy zostało to odnotowane w 1864 roku, kiedy Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża przygotowywał projekt konwencji genewskiej (Finnemore 1996b, s. 69-88), a ostatnio przy okazji roli, jaką aktorzy niepaństwowi odegrali w wypracowaniu konwencji ottawskiej w sprawie min lądowych (Price 1998), czy też w tworzeniu Międzynarodowego Trybunału Karnego.