skanuj0004

śmy świadomi tych spraw, kiedy tworzymy nasze znaczenia czy nie¹ (podkreślenieautora], f    Ten symboliczny czy semantyczny potencjał materialno-

ści dzieła literackiego, który badacze dostrzegli i uwzględni-'    li w analizach stosunkowo niedawno, artystom słowa był zna-

ny, odkąd pojawiło się pismo (do najstarszych przykładów na-_;    leży tzw. poezja wizualna). Jak zauważyliśmy, istnieje bowiem

|    taka kategoria poetów i pisarzy którzy świadomie wykorzy-

stują w swoich dziełach walory estetyczne i znaczeniotwórcze 1:    pisma, druku i książki, traktując je jako naturalne medium li-

jj    teratury. Ich utwory można określić mianem holistycznych czy

|    ,_v^ totalnych, albo - w celu podkreślenia jedności treści i formy -

i    nazwać liberaturą, czyli literaturą w formie książki (od

_ri/'    łac. liber - księga). Koncepcję liberatury jako odrębnego rodza-

■|    ju czy gatunku literackiego wysunął w 1999 roku Zenon Fajfer,

publikując w „Dekadzie Literackiej" artykuł pod prowokacyjnymi tytułem Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich., a następnie rozwijał ją w kolejnych tekstach². Natomiast ni-^!    żej podpisana zredagowała pierwszą książkę krytycznoliterac

ką poświęconą temu zjawisku - OdJoyce’a do liberatury (Kraków 2002), poświęciła jej także część swojej pracy doktorskiej oraz i    ₁₁₄ kilka esejów³.

«    Koncepcja liberatury kwestionuje tradycyjne postrzeganie

utworów literackich jako odcieleśnionych bytów funkcjonujących wyłącznie w sferze idei, intencji i niezmaterializowanego języka. Zwracając uwagę na materialny aspekt pisma i książki, rozszerza znaczenie tworzywa i formy w literaturze na elemen-

ty niewerbalne, które na równi ze słowem mogą pełnić funkcję estetyczną i sensotwórczą. W przypadku dzieł liberackich nie można ignorować owych materialnych cech, które tak drażniły Ingardena i innych badaczy, gdyż stanowią one integralny składnik utworu, świadomie użyty przez autora. Trudno również zgodzić się ze stanowiskiem, które wyklucza je z obrębu literatury albo spycha na jej margines jako zjawiska rzekomo rzadkie i ekscentryczne. Istotnie, zbywa się je zazwyczaj mianem „literackiego żartu" lub „eksperymentu”, nacechowanym negatywnie i implikującym artystyczną porażkę, jednak regularność ich występowania w różnych epokach i językach świadczy, że nie były to jednorazowe „wybryki”, lecz stale obecny, choć marginalizowany nurt literatury.

Przyjrzyjmy się teraz przypadkom, w których materialny kształt stanowi istotny komponent dzieła. Jedną z pierwszych powieści eksponujących swą książkowość i materialność jest Tristram Skandy Laurence’a Sterne’a (1759-1767). Pojawia się w niej na przykład czarna kartka zamykająca, niczym teatralna kurtyna, rozdział opisujący śmierć pastora Yoricka, według sugestii narratora, potomka szekspirowskiego błazna⁴. W innym miejscu czytelnik ponaglany jest przez tytułowego nar-ratora-autora, aby wniknął w znaczenie kartki marmurkowej ns („pstrego godła mego dzieła”)⁵. Jej znaczenie (czy też sens żartu, którym Sterne częstuje tu czytelnika) częściowo jednak umyka współczesnemu odbiorcy ze względu na modyfikację kodu bibliograficznego dzisiejszej książki. W XVIII wieku książki oprawiano właśnie w marmurkowy papier; używano go również do łączenia okładek z kodeksem. Natknięcie się na podobną stronę w środku woluminu mogło sprawiać wrażenie, że wklejono tu okładkę, i wywołać zaniepokojenie, czy aby nie złączono przez pomyłkę dwóch tomów. Jej obecność mogła też sygnalizować zakończenie, a umieszczenie jej w tak nietypowym miejscu - sprowokować pytanie o granice: książki, języka, wreszcie literatury i środków retorycznych (również retoryki wizualnej i materialnej) dostępnych pisarzowi. Dzisiejsze wydanie Tristrama Skandy takich pytań raczej nie sprowokuje, bo do oprawy stosuje się inny rodzaj materiału. Być może nasunie się skojarzenie z ma-

1

   J. McGann, The Textual Condition, Princeton 1991, s. 11-12.

2

   Z. Fajfer, Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich, „Dekada Literacka”, nr 5/6, 30.06.1999, s. 8-9. Artykuł ten został następnie opublikowany z pewnymi zmianami w kwartalniku „FA-art” 2001, nr 4 jako Liberatura czyli literatura totalna. Kolejne publikacje Z. Fajfera to m.in: liryka-, epi-kardraimt, liberatura, w: Od Joyce’a do liberatury, red. K. Bazarnik, Kraków 2002; Liberatura - hiperksięga w epoce hipertekstu, „Halart” 2003, nr 14; Po czym odróżnić liberaturę od literatury (,wybrane szczegóły anatomiczne), „Portret” 2004, nr 16/17.

3

   M.in. K. Bazarnik, Krótkie wprowadzenie do liberatury, „Er(r)go” 2003, nr 7; eadem, Some aspects of spatiality ofthe literary work as exemplified by James Joyce's „Giacomo Joyce" „Ulysses” and „Finnegans Wake" (with a referenci toL. Sterne, S. Mallarmć, B. S. Johnson and R. Federman), praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. IC. Stamirowskiej, Wydział Filologiczny UJ, Kraków 2006; eadem, Liberature: a New Literary Genre w: Insistent Images, red. E. Tabakowska i in., Amsterdam-Philadelphia 2007.

4

   L. Sterne, The Works of Laurence Sterne in Seven Vołumes Containing „The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman”, Vol. I, London 1802, s. 51.

5

   Ibidem, s. 373-374.