skanuj0005 (39)

ści zatarte lub zniszczone, bądź nieujawnione, a także i te, które zaistniały np. w wyniku prac konserwatorskich, jeżeli były one już realizowane w danym zabytku. Układ przestrzenny wartościujemy w odniesieniu przynajmniej do rozwiązań krajowych, regionalnych i lokalnych. Stąd konieczność posiadania dużej wiedzy z zakresu historii architektury oraz wyrobienia umiejętności oceny rozwiązań przestrzennych w celu możliwości dokonania porównań.

Na podstawie powyższego wartościowania ustalamy trzy grupy elementów:

1.    Elementy układu funkcjonalno-przestrzennego do bezwzględnego zachowania i wyeksponowania, a nawet do odtworzenia.

2.    Elementy układu funkcjonalno-przestrzennego o mniejszej wartości, w których dopuszczamy pewną ingerencję.

3.    Elementy układu funkcjonalno-przestrzennego o minimalnej wartości lub jej pozbawione, w których można dokonywać dowolnych przekształceń.

Podział taki jest konieczny, gdyż z jednej strony gwarantuje zachowanie istotnych cech zabytku, a z drugiej strony stwarza możliwość dla projektanta w osiągnięciu w miarę poprawnej nowej funkcji. Należy podkreślić, iż wytyczne dla układu funkcjonalno-przestrzennego muszą korelować z koncepcją generalną dla całego zabytku, gdyż inaczej może nastąpić taka np. sytuacja, że w architekturze zewnętrznej powracamy do okresu klasycyzmu rekonstruując fasadę z tego czasu, a jednocześnie przebudowujemy zachowany układ klasycystyczny niszcząc jego istotne elementy.

Program użytkowy. Nowy program użytkowy dla danego zabytku należy dostosować do jego układu funkcjonalno-przestrzennego. Powinien się w niego „wpisać” a nie „wciąć’. Dlatego tak ważnym jest wartościowanie elementów układu wg trzech grup (o czym była już mowa). Jeżeli takie rozróżnienie nie uchroni układu pierwszej grupy od zniszczenia, to proponowana funkcja nie nadaje się do danego zabytku. Trzeba szukać dla niego innej, odpowiedniej. Jednocześnie należy pamiętać, iż nic się tak często nie zmienia w architekturze jak funkcja, czego jesteśmy świadkami w okresie ostatnich lat. Dlatego przy adaptacjach zabytków nie należy dążyć do perfekcjonistycznych rozwiązań funkcjonalnych, szczególnie gdy prowadzi to do zniszczenia zabytkowych układów i dawnej substancji, gdyż kto wie czy za kilka lat proces ten się nie powtórzy. Czasami za cenę pewnych uciążliwości związanych z użytkowaniem zabytkowego budynku o mniej wygodnej funkcji warto obcować z autentycznymi rozwiązaniami architektonicznymi oraz z oryginalnymi wnętrzami. Zagraniczni goście (turyści) chętnie zamieszkiwaliby w zabytkowym pensjonacie o wnętrzach charakterystycznych dla danego miasta lub regionu. Niestety najczęściej bywają zawiedzeni, gdyż oferuje im się zabytki „zmodernizowane” na modłę rozwiązań z ich kraju.

Przy dopuszczalnych zmianach układu funkcjonalno-przestrzennego (naturalnie na podstawie wartościowania) warto te przekształcenia uczytelnić. Np. przy łączeniu kilku pomieszczeń w jedną dużą salę powinno się pozostawić ślady ścian działowych. Trudniej uczytelnić proces odwrotny, a mianowicie gdy duże pomieszczenie dzielimy na kilka mniejszych. Można to czasami osiągnąć nie doprowadzając ścian działowych do stropu bądź sufitu, pozostawiając go widocznym w całości.

Należy przestrzec przed adaptowaniem strychów jeżeli miałoby to doprowadzić do zniszczenia zabytkowej więźby lub wprowadzenia nadmiernej ilości okien w połaciach dachowych, w których nigdy one nie występowały. Podobnie przy funkcjonalnym łączeniu kilku kamienic, każda z nich powinna zachować swój układ wraz ze schodami oraz swoje poziomy stropów.

Użytkownik. Jakże istotną rolę przy adaptacji zabytku odgrywa postawa inwe-stora-użytkownika, jeżeli posiada on odpowiednią kulturę i sympatię dla spuścizny historycznej. Znaczy to więcej niż zalecenia i nakazy urzędowe konserwatora zabytków. Znamy nieliczne przypadki wykupienia zabytkowego pałacu lub dworu po to aby po odpowiednich pracach konserwatorsko-restauratorskich w nim żyć i obcować z przeszłością. Niestety znane są i takie gdzie inwestor otrzymał zabytek za pół ceny pod warunkiem jego właściwej adaptacji, a potem o tym zobowiązaniu „zapomniał”.

Swego czasu w Luneburgu (RFN) zwiedzałem kamienice, w których prowadzono lub zakończono prace adaptacyjne. Architekt, autor tych prac oprowadzał nas po domach; najpierw wykwaterowanych - przygotowanych do prac, potem po takich w trakcie realizacji, aż wreszcie pokazał nam te ukończone i zamieszkałe, do których posiadał klucze i sam je otwierał. Jakie było nasze zdziwienie gdy podczas zwiedzania jednej kamienicy zamieszkująca tam rodzina oglądała telewizję, a w drugiej domownicy siedzieli przy stole konsumując posiłek. Nie „przeszkadzaliśmy” sobie na wzajem. My zwiedzaliśmy wnętrza domu i rezultaty ukończonych prac (w których na czoło wysuwały się autentyczne zachowane i zakonserwowane elementy), a oni byli zajęci swymi czynnościami będąc dumnymi z posiadania zabytkowego budynku.

Prawo budowlane. Przepisy prawa budowlanego i wynikające z niego warunki techniczne zostały opracowane dla nowego budownictwa i w rzeczywistości nie uwzględniają specyfiki architektury zabytkowej, a muszą być w niej zastosowane, gdy zabytek podlega jakimkolwiek przebudowom lub zmianie sposobu użytkowania. Zakres stosowania przepisów zależny jest od funkcji jaką zabytek będzie posiadał po pracach. Dobranie właściwego programu użytkowego działa na korzyść zabytku. Wprowadzenie funkcji nieodpowiedniej (niezgodnej z dawnym układem) i zastosowanie dla niej obowiązujących przepisów doprowadzić może do zniszczenia lub usunięcia wielu zabytkowych często bardzo wartościowych elementów. Jest to sprzeczne nie tylko z teorią konserwacji ale i z Ustawą o Ochronie Dóbr Kultury, która nakazuje chronienie i zachowanie autentycznej substancji.

Opisane problemy wynikają z błędnego stanowiska jakie przyjęto przy opracowywaniu Prawa budowlanego i przepisów szczegółowych dla nowego budownictwa. Założono bowiem, że przepisy te stosowane w zabytkach łącznie z Polskimi Normami zapewnią ochronę dóbr kultury, a w rzeczywistości prowadzą do ich niszczenia. Ustawodawca nie zdobył się na opracowanie odrębnych przepisów dla dóbr kultury, ani nie przewidział odstępstw w przypadkach, gdy przepisy te mogą

139