img056 (31)

osobowości, B. Zawadzki wymienia sześć warunków „trafnego przypisywania cech”. Zdaniem tego autora, „aby przypisać komuś daną cechę w sposób rzetelny i wiarygodny musimy:

1    — mieć definicję kategorii wskaźnika cechy sformułowaną na podstawie obserwacji;

2    — zaobserwować konkretne akty zachowania się i dokonać ich interpretacji dla ustalenia, że są to przejawy określonej cechy (są to rzeczywiste jej wskaźniki);

3    — przeprowadzić wielokrotną obserwację tych wskaźników;

4    — objąć obserwacjami względnie długi okres [...];

5    — dokonać obserwacji w wielu różnych sytuacjach;

6    ¹ określić relację pomiędzy częstością występowania wskaźników cechy u jednostki a taką częstością w grupie odniesienia (lub jakimś innym kryterium)”.¹

Szereg autorów wskazuje na niewystarczalność przedstawionego wyżej sposobu ujmowania osobowości. Może on stanowić podstawę opisu zachowania się, nie pozwala natomiast na wniknięcie w jego dynamikę oraz określenie kierujących nim mechanizmów. Z tego względu koncepcji osobowości jako zespołu cech można przeciwstawić jej inną koncepcję, zgodnie z którą osobowość jest obok środowiska głównym czynnikiem determinującym ludzkie zachowanie się. Zależność tę można wyrazić symbolicznie w następujący sposób:

Z = UO, SJ

Z — zachowanie się    O — osobowość    S — sytuacja

Traktując osobowość jako czynnik determinujący zachowanie się, należy określić jej strukturę i mechanizmy funkcjonowania. Wymaga to przyjęcia założeń teoretycznych reprezentowanych przez przedstawicieli określonych teorii osobowości.² W niniejszej pracy nie zamierzamy ich dokładniej omawiać, gdyż nie mieści się to w jej zakresie i zadaniach. Ograniczymy się natomiast do wskazania niektórych koncepcji osobowości, mogących być przydatnymi przy wyjaśnianiu genezy zachowania się dzieci i młodzieży oraz dokonywaniu jego interpretacji psychologicznej.

III. Psychologiczna interpretacja zachowania się

1. Koncepcje psychologicznej interpretacji zachowania się

Obserwacje psychologiczne pozwalają na dokonanie opisu zachowania się oraz zarejestrowanie występujących w nim faktów. Z poprawnie przeprowadzonych i opisanych obserwacji można odtworzyć obraz zachowania się danej osoby występującego w pewnym okresie w określonych sytuacjach życiowych.

W toku obserwacji nie ograniczamy się do rejestracji poznawanych faktów. Jak zaznacza A. Gurycka, „[...] obserwacja jako metoda badań — poza samą czynnością obserwacji zachowania — zakłada dwa inne zestawy czynności: rejestrację zaobserwowanych faktów oraz analizę danych obserwacji (inaczej interpretację psychologiczną)”.³

Psychologiczna interpretacja polega na wyjaśnianiu genezy powstania faktów zaobserwowanych w zachowaniu się. Obserwacja zachowania się pozwala odpowiedzieć na pytanie: Jak zachowuje się obserwowana jednostka? Przeprowadzając psychologiczną interpretację zachowania się pragniemy natomiast znaleźć odpowiedź na pytanie: Dlaczego dana osoba postępuje w ten właśnie sposób?

Istnieją rozmaite sposoby dokonywania interpretacji psychologicznej wyznaczonych przez założenia teoretyczne dotyczące czynników determinujących zachowanie się. Dokonamy obecnie ich przeglądu, a następnie omówimy możliwości ich praktycznego zastosowania przy interpretacji zachowania się dzieci i młodzieży.

Metoda obserwacji znajdowała zastosowanie w badaniach beha-wiorystów. Obserwacje dokonywane przez nich w sytuacjach eksperymentalnych łączyły się ze swoistym sposobem interpretacji zachowania się, który polegał na ustalaniu związków zachodzących między zaobserwowa-

111

1

   Tamże, s. 34.

2

   Przegląd oraz szersze omówienie różnych teorii osobowości można znaleźć w następujących pracach: St. Gerstmann: Osobowość. Wybrane zagadnienia psychologiczne. Warszawa 1970, PZWS; W. Łukaszewski: Osobowość: struktura i funkcje regulacyjne, jw.; K. Obuchowski: Psychologia dążeń ludzkich. Wyd. 3 zmień, i uzup. Warszawa 1966, PWN; J. Reykowski: Osobowość. W: M. Maruszewski, J. Reykowski, T. Tomaszewski: Psychologia jako nauka o człowieku. Wyd. 2. Warszawa 1967, Książka i Wiedza; S. L. Rubinśztejn: Podstawy psychologii ogólnej, jw.', W. Szewczuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. II, jw.

3

A. Gurycka: Obserwacja topograficzna. „Psychologia Wychowawcza” 1967 nr 2, s. 173.