img092 (15)

Spróbujmy wyjaśnić, dlaczego obserwacja psychologiczna będąca podstawową metodą bezpośredniego poznania ludzkiego zachowania się nie była zbyt często stosowana w badaniach naukowych. Można to tłumaczyć w różny sposób. Zebranie materiałów obserwacyjnych jest dość żmudne. Obserwacje psychologiczne muszą być nieraz prowadzone przez dłuższy okres, rejestrowane i dokładnie opisywane. W obserwacji ciągłej zachodzi potrzeba zorganizowania zespołu obserwatorów, którzy na przemian dokonują obserwacji. Zastosowanie takich technicznych środków, jak film, fotografia, magnetofon, nasuwa pewne trudności przy ich obsłudze oraz posługiwaniu się nimi.

Jak wydaje się, z powyższych względów wybierano nieraz metody łatwiejsze i prostsze w użyciu, pozwalające na przeprowadzenie badań zbiorowych oraz zgromadzenie w stosunkowo krótkim czasie dużej ilości materiałów rzeczowych. Tym można m.in. tłumaczyć częste stosowanie metody ankiety oraz zbiorowych badań kwestionariuszowych i testowych. Stosunkowo łatwo można także zgromadzić dużą liczbę określonych wytworów działania, np. wypracować lub rysunków na określony temat. Również przeprowadzenie wywiadów umożliwiających uzyskanie informacji o badanym zachowaniu się jest mniej czasochłonne niż poznanie go na podstawie systematycznie prowadzonych obserwacji.

Trzeba ponadto zaznaczyć, że przedmiotem obserwacji mogą być tylko niektóre czynności i formy ludzkiego zachowania się. Jako przykład zjawisk nie nadających się do badania przy zastosowaniu bezpośrednich obserwacji można podać działania podejmowane przez bandę nieletnich przestępców, zachowanie się w sytuacjach konfliktowych występujących we współżyciu rodzinnym, różne formy czynności seksualnych. Wskutek braku możności dokonywania bezpośrednich obserwacji, poznanie szeregu ludzkich czynności może następować jedynie przy wykorzystaniu informacji uzyskanych za pomocą wywiadu lub innych pośrednich metod poznawania zachowania się.

Badania naukowe wymagają niejednokrotnie dokonywania pomiarów zachowania się lub osobowości. Obserwacje spontanicznego zachowania się oraz obserwacje kliniczne pozwalają przede wszystkim na dokonanie jakościowego opisu zachowania się. Obserwacje prowadzone przy użyciu skal ocen umożliwiają uzyskanie danych liczbowych, są one jednak mniej ścisłe niż dane osiągnięte za pomocą badań eksperymentalnych lub psychometrycznych. Jako przykład można podać niezbyt precyzyjne szacowanie sprawności umysłowej dziecka dokonywane przy użyciu skali ocen oraz znacznie dokładniejszy pomiar ilorazu inteligencji oparty na badaniach testowych. Poziom neurotyzmu lub inne cechy osobowości można określać ilościowo za pomocą skali ocen. Ich szczegółowy pomiar

182

wymaga przeprowadzenia badań odpowiednim kwestionariuszem lub inwentarzem osobowości.

Omówione wyżej czynniki ograniczają zakres stosowalności metody obserwacji psychologicznej w badaniach naukowych oraz uzasadniają konieczność wprowadzania w nich również innych metod. Uwzględniając te ograniczenia nie należy jednak zapominać o walorach obserwacji psychologicznej, która jako główna metoda bezpośredniego poznawania ludzkiego zachowania się znajduje liczne zastosowania w dotyczących go badaniach naukowych.

2. Obserwacje a opis zachowania się oraz kierujące nimi prawidłowości

Celem badań naukowych może być opis i klasyfikacja pewnej kategorii zjawisk lub też ustalenie kierujących nimi prawidłowości. Badania mające na celu dokonanie opisu i klasyfikacji zjawisk określamy mianem diagnostycznych, zaś badania zmierzające do wykrycia prawidłowości — mianem badań heurystycznych.

Obserwacja znajduje szerokie zastosowanie przy dokonywaniu opisu badanych zjawisk. Zdaniem-J. Pietera „wartość poznawcza metod obserwacyjnych leży głównie w zakresie opisu zjawisk. Metody obserwacyjne w mniejszej mierze niż metody eksperymentalne nadają się do poznania «mechanizmu» zjawisk, czyli związków przyczynowo-skutkowych. Do ich poznania potrzebna jest analiza zmienności warunków różnych danego zjawiska. Analizę należytą umożliwia eksperyment. W każdym razie daje po temu, na ogół, możliwości znacznie większe niż sama przez się metoda obserwacyjna.”' Według R. Hymaria obserwacja w warunkach naturalnych może „[...] spełniać wielką rolę przy inicjowaniu i formułowaniu problemów, którymi mają się zająć następne stadia badania [...]. W późniejszych stadiach badania i przy ocenie rezultatów wysuniętych w stadiach wczesnych musimy się posługiwać metodami obserwacji dającymi się standaryzować i ściślej precyzującymi przedmiot obserwacji.”'

Mając na uwadze poglądy omówionych wyżej autorów można twierdzić, że obserwacja w warunkach naturalnych jest stosowana przede wszystkim przy formułowaniu problemu badań oraz dokonywaniu opisu poznawanych zjawisk. W dalszych fazach badań są natomiast przydatne obserwacje skategoryzowane, obserwacje połączone z szacowaniem, obserwacje w warunkach eksperymentu oraz inne techniki badawcze.

¹    J. Pieter: Zarys metodologii badań naukowych, jw., s. 79.

²    R. Hyman: Badania naukowe w psychologii, jw., s. 72.

I

183