img014 (65)

I

polegają różnice między obserwacjami przyrodniczymi a obserwacjami psychologicznymi?

Obserwacje przyrodnicze dotyczą anatomicznej budowy badanych organizmów, budowy narządów wewnętrznych lub zachodzących w nich procesów fizjologicznych. Przedmiotem obserwacji psychologicznych jest natomiast zachowanie się istot żywych, jego przebieg i warunki powstania. Przy prowadzeniu obserwacji psychologicznych uwzględniamy też pewne cechy zewnętrzne związane z rozwojem fizycznym, budową organizmu, wyglądem zewnętrznym, ubiorem danej jednostki. Są to jednak drugoplanowe cele obserwacji psychologicznej, której podstawowym zadaniem jest poznanie faktów występujących w zachowaniu.

Obserwacje zachowania się badanych organizmów przeprowadza także fizjolog, w szczególności zaś fizjolog badający wyższe czynności nerwowe. W związku z tym należy rozgraniczyć przedmiot obserwacji psychologicznej i fizjologicznej.

Zagadnienie to stanowiło przedmiot licznych dyskusji i polemik, natomiast brak dostrzegania różnic w przedmiocie obserwacji psychologicznej i fizjologicznej byl źródłem przezwyciężonych obecnie tendencji redukcjonistycznych przejawiających się w negowaniu istnienia swoistego przedmiotu badań psychologicznych. Nieporozumień tych można uniknąć wyróżniając, zgodnie z terminologią proponowaną przez E. C. Tolmana, zachowanie się molekularne i molarne¹ (patrz str. 16). Głównym przedmiotem obserwacji psychologicznych jest zachowanie się molarne pojawiające się pod postacią czynności odgrywających ważną rolę w procesie uczenia się oraz różnych formach ludzkiego działania.

Przeprowadzając obserwacje psychologiczne me ograniczamy się do stwierdzenia faktów występujących w zachowaniu, lecz dokonujemy ich psychologicznej interpretacji. Jak zaznacza N. D. Lewitów, „metoda obserwacji polega na tym, że na podstawie zewnętrznych, obiektywnie wyrażonych wskaźników, jak postępki i inne rodzaje działalności, a także na podstawie wyglądu zewnętrznego i mowy człowieka — wydaje się sąd o procesach, stanach psychicznych i cechach charakteru”.²

Obserwacja psychologiczna zachowania się dostarcza zatem materiałów umożliwiających dokonanie jego psychologicznej interpretacji. Nie przeprowadzamy jej w naukach badających martwe przedmioty lub zjawiska ani też w naukach przyrodniczych zajmujących się badaniem budowy oraz fizjologicznych mechanizmów organizmów żywych. Z powyższych wzglę-

¹    E. C. Tolman: Purposire Behavior in Ahimals and Man, iw.

²    N. D. Lewitów: Zagadnienia psychologu cnaraKieru. Przekład z jęz. ros. Z. Babska, R. Radwiłowicz i A. Żukowska. Warszawa 1956, PZWS, s. 177.

W

I

i

i

\

i

i

i

dów psychologiczna interpretacja zachowania się stanowi jedną ze specyficznych właściwości metody obserwacji psychologicznej, wyróżniającą ją od innych rodzajów obserwacji.

Poznane na podstawie obserwacji fakty występujące w zachowaniu się, pozwalają na określenie struktury osobowości obserwowanej jednostki. Poznawanie osobowości różni obserwację psychologiczną od obserwacji prowadzonych w innych naukach dotyczących rzeczy martwych lub zjawisk przyrodniczych.

Podsumowując podane wyżej uwagi w zakresie obserwacji psychologicznej, można ją określić jako metodę poznania ludzkiego zachowania się, przede wszystkim zachowania molarnego przyjmującego głównie formę czynności. Obserwacja psychologiczna pozwala na dokonanie ich opisu, interpretacji oraz sformułowania wniosków dotyczących struktury osobowości obserwowanej jednostki.

5. Obserwacja psychologiczna a inne metody badań psychologicznych

Dla bliższego określenia metody obserwacji psychologicznej spróbujmy wyjaśnić, jaki jest jej stosunek do innych metod badań psychologicznych. Zagadnienie to ujmowano w różny sposób w literaturze naukowej. Niektórzy autorzy określają mianem obserwacji niemal wszystkie techniki stosowane w badaniach psychologicznych. Stanowisko takie reprezentuje M. Duverger, który wyróżnia następujące odmiany obserwacji:

„l. Obserwacja dokumentów: a) pisanycn, b) statystycznych i c) obejmujących dokumentację techniczną, ikonograficzno-fotograficzną (w tym również filmy) oraz fonetyczną.

2.    Obserwacja bezpośrednia ekstensywna, czyli ankietowanie wybranej populacji uznanej za reprezentatywna

3.    Obserwacja bezpośrednia intensywna, czyli wywiad, testowanie, obserwacja uczestnicząca indywidualna i zespołowa”.¹

W cytowanym ujęciu terminem „obserwacja” określa się szereg różnych, stosowanych w badaniach psychologicznych technik badawczych. Wydaje się, że jest to ujęcie zbyt szerokie, utrudniające uchwycenie specyficznych właściwości poszczególnych metod. Niektóre z nich trudno nawet określić mianem obserwacji. Dotyczy to na przykład badań ankietowych, w których nie opieramy się na obserwacji zachowania się badanych

27

1

Cyt. Wł. Zaczyński: Pojęcie metody obserwacji, jej technika i granice poznawcze. „Ruch Pedagogiczny” 1966 nr 4.