IMGD60

100 Maria Łoś

•cm! Jego wysiłki konfrokrw»ni» emocji w siosunku do żony i dzieci przerywane są wybuchami Ą. la. a w przypadku dzieci - karami cielesnymi. I choć mówi. że ma kilku dobrych przyjaciół. m'„ wyczuć znaczną ambiwalentni".: lak/c i łych stosunków

Rnsenhan komentuje ten zapis następująco:

Fakty zostały w tym przypadku nieświadomie skrzywione przez personel, tak by stały się spójne /p» paliH teorią dynamiki rcakcii schizofrenicznych. Nic specjalnie ambiwalentnego nic było w jego opisie »i»>sunki'‘w z rod/Hami. /oni) czy przyjaciółmi. Jeśli można w nich odnaleźć' amhiwalcninmć, io me lest ona prjudopodobme większa niż zwykle w ludzkich związkach. Istotnie, stosunek tego pscudopa-cjaMado rodziców ulegał przemianom, ale w zwykłym kontekście trudno uznać to za rzecz niezwykły

-    raczej można tego oczekiwać. Wydaje się jednak, że znaczenie przypisane werbalnym wypowiedziom (akie jak ambiwalcficja. niestabilność uczuciowa) były zdeterminowane diagnozą; schizofrenia. Całkowicie różne znaczenia zostałyby im przypisane, jeśli byłoby wiadomo, że człowiek len jest normalny¹*. |_|

Dalszym, ewentualnym stadium przystosowywania się do roli jest wrastanie w rolę. które polega na tym. że zorganizowane wokół spełniania danej roli kontakty społeczne. materialne zabezpieczenia, symbole, racjonalizacja, rutynowe zachowania itp. tworzą naturalny świat danej jednostki. Są postrzegane jako trwałe, oczywiste i konieczne - nawet jeśli nieprzyjemne - elementy rzeczywistości, które trzeba brać pod uwagę w swych zachowaniach. Wiadomo, że przejście na emeryturę osoby aktywnie zaangażowanej zawodowo bywa nieraz jednoznaczne z całkowitym załamaniem się subiektywnego porządku świata nadającego sens działaniu danej osoby. Takich przykładów wrośnięcia w rolę można by mnożyć wiele. Procesom tego typu sprzyja niewątpliwie wytworzenie się pewnej podkultury, w której wiele osób pełni podobne role. co wzmacnia tym bardziej ich przekonanie o „naturalności" tych ról i sprzyja wykształceniu się określonych instytucji i różnego typu ułatwień związanych z ich pełnieniem.

W przypadku ról dewiacyjnych - wdrukowanych skutecznie przez społeczne interakcje danej osoby - wrastanie w rolę może stać się psychiczną koniecznością. Gdy nie ma już odwrotu, trzeba pogodzić się z tą. nie zawsze akceptowaną, rolą. Spotykając zewsząd reakcje przypisujące mu daną rolę, „dewiant” nie może zachować swej jaźni odzwierciedlonej w nienaruszonej postaci. Rola przenika do jego obrazu samego siebie, popycha go w kierunku innych pełniących podobne role. sprzyja wykształceniu się mechanizmów przystosowawczych i mechanizmów broniących jego godności i uczuć moralnych. Te ostatnie zilustrować można najlepiej na przykładzie tzw. mechanizmów neutralizacji. Sykcs i Matza¹⁷ wyróżniają szereg typów takich neutralizacji, które - jak można przypuszczać - normalizują dewiacyjne role młodocianych uczestników gangów przestępczych. Wrastanie w te role związane jest z procesem uczenia się technik neutralizacji, które opierają się na

-    często nicuświadamianych - rozszerzeniach reguł wykluczających lub łagodzących odpowiedzialność za łamanie określonych norm. Jest to swoista ideologia pozwalająca na pełnienie moralnie nieakceptowanych ról bez utraty szacunku dla samego siebie Techniki te to: negacja odpowiedzialności (na przykład przekonanie o braku

możliwości kierowania swoim życiem w skomplikowanym świecie ery też zrzucenie winy na trudne dzieciństwo itp.); negacja krzywdy (na przykład określenie ta* ' dzieży samochodu jako pożyczenie, zaprzeczenie związku między czynami t konsekwencjami itp.); negacja ofiary (na przykład przekonanie, ze ofiary pm udają zachowanie agresywne lub zaprzeczenie istnienia strony poszkodowanej w paypMR ku kradzieży czy niszczenia mienia społecznego); potępienie potępiających kład przekonanie, że rodzice są hipokrytami, sami robią dużo gorsze rzeczy, aledf z nimi kryją lub też cynizm w ocenie agencji wymiaru sprawiedliwości -jest przekupna, stronnicza, brutalna, sądy są skorumpowane itp.); odwo^mM|j^^| do wyższych lojalności (na przykład uzasadnienie konieczności spełniania wym^Mn roli ze względu na przyjaźń, lojalność wobec własnej grupy, misję pokołeuii jMśw Niewątpliwie podobne neutralizacje pojawiać się mogą również w zwnązkn z pdt> nieniem innych, często formalnie niedewiacyjnych ról.

Role dewiacyjne mogą być nobilitowane w różny sposób, na przykład poH^: odwołanie się do ich społecznej użyteczności. W badaniach ideologii zawn^H prostytutek Bryan¹* stwierdził, że w zasadzie wszystkie respondentki (zbadano pięć", dziesiąt dwie) podkreślały, że prostytucja spełnia istotne funkcje społeczne, dra! instytucję małżeństwa, zmniejsza prawdopodobieństwo gwałtów, seksualnym itp., daje też pociechę samotnym, opuszczonym, pomaga uaatMlM^| ności czy zahamowania związane z życiem seksualnym itp.

Krańcowym przejawem przystosowania do roli jest fetyszyzacja (lub aolM* ntizacja) roli, czyli celebrowanie roli dla niej samej, poddanie się jej laka obrasta rytuałem paraliżującym działanie ukierunkowane na znajdujące się poza rolą, wyłączającym świadomą refleksję. Jest to rodzaj >49 konformizmu w stosunku do oczekiwań związanych z określoną nai^ Mj

Bywa na przykład, że matka tak pochłonięta jest swym macierzyństwem, iż obojętnieje na sprawy innych, izoluje się z otoczenia, zamyka się w kręgu datfcMBj nastawionych na zaspokojenie potrzeb dziecka, a tym samym swoiclifMMj^^^l łych jej rolą rodzinną.

Szczególnie łatwo ulegają fetyszyzacji role służbowe w sformaluraa^M^^H turach biurokratycznych. Drastycznym przykładem są znane przypadki fwtaąHflfl nuszy hitlerowskich, których oficjalna rola i pełne podporządkowanie KJ zwalniały ze skrupułów czy poczucia odpowiedzialności za skutki tych ludzkości. Znany eksperyment Milgrama¹⁹ wskazywał, jak niepokojąco łatwo' fetyszyzują - narzucone im w obliczu nauki - role. |.„1

2. Manipulacja rolą. Rola może spełniać funkcje fasadowe. Przyjęcie ' roli fasadowej może być funkcjonalne na przykład ze względu na chęć’ pełnienia jakiejś innej roli (na przykład członek konspiracji może¹ role w strukturze oficjalnej dla zachowania pozorów konformizmu) I na ułatwienie w pełnieniu innej roli (na przykład rola magaayatfT niej może pełnić rolę przestępcy gospodarczego). Przyjęcie określoaq pełnić funkcję instrumentalną na przykład ze względu I chęć