IMGD61

Maria Łoś

nh. <Ba której dana rola jest koniecznym etapem (na przykład rola studenta zaocz-■Cgo w przypadku majstra, który chce awansować na inżyniera) itp.

Może lei mieć miejsce ukryte przedeflniowanie roli, nadanie jej innej treści przy pozorach zachowania szablonu z tą rolą związanego. Zdarza się to przede wszystkim, gdy rola ma znaczenie prestiżowe. Jeśli ktoś pełni na przykład fiinkcję i lnan«Rfo przewodniczącego jakiegoś komitetu dobroczynnego i dzięki tej roli umacnia się jego dobra opinia w środowisku (jako człowieka szlachetnego, bezinteresownego itp.). a tymczasem czerpie on z tej roli określone korzyści i wykorzystuje ją dla załatwienia swych spraw osobistych, dla uzyskania ulg podatkowych itp.

3. Negacja roli. Rola przyjęta z jakichś względów przez jednostkę lub też rola, Ilia jest jej narzucona przez świat zewnętrzny, może budzić jej aktywny sprzeciw i prowadzić nie tylko do biernego oporu, rozwijania technik neutralizacyjnych lub manipulacji treścią roli. ale też do aktywnego odrzucenia roli i jej negacji, nie tylko jako tołi własnej, ale jako roli w ogóle. Może to być sprzeciw kolektywny, urastający do roli ideologii czy programu, rozwijający się na przykład w postaci określonego racbu.    Iiąnti fnpntnłai i i ■ linii

W skali Indywidualnej sądzić można przykładowo, że matka oddająca dziecko do adopcji może rozwinąć pewną ideologię negacji roli matki jako osoby krzywdzonej przez los i mężczyzn, osoby z góry przegranej itp. W skali szerszej, jakkolwiek Dezorganizowanej, mamy do czynienia z negacją roli w przypadku niektórych ról spaksczao-zawodowych (na przykład o niskim prestiżu społecznym). Jak wiadomo z wielu badań, młodzież wiejska masowo odrzuca rolę chłopa. Wnikliwe badania Lutydskiej^ doprowadziły ją do stwierdzenia, że urzędnicy odrzucają dość powszechnie swą rolę zawodow ą. Uważają ją za bezużyteczną, bezbarwną, nudną, społecznie ■ealotną itp. Aspirują zaś do roli „prawdziwego” inteligenta i marzą, że przynajmniej ich dzieci taki status osiągną.

W latach sześćdziesiątych występowało dość powszechnie w krajach zachodnich ą0MriR> odrzucania przez młodzież ról społecznych przewidywanych dla niej przez zadaców i szersze społeczeństwo - a więc odrzucanie ogólnej roli człowieka ustabilizowanego, planującego, oszczędzającego, racjonalnego, przystosowanego itp. Młodzieżowa podkultura wykształciła pewne, zwykle luźno zdefiniowane, kontrro-le. będące zaprzeczeniem roli przyzwoitego, ustabilizowanego, typowego obywatela. Negacja tołi łączy się w tym przypadku z kreacją innej roli, ale kreacją będącą ■pMbiB wynikiem negacji, a więc zdeterminowaną znacznie treścią roli odrzu-caaej przez to. że nowa rola ma być jej zaprzeczeniem.

L DMć gwałtownie rozwijający się na Zachodzie tzw. ruch wyzwolenia kobiet •ag z odrzuceniem tradycyjnej roli kobiety, prowadząc bądź do propozycji tej roli. bądź do jej „niwelacji” przez jej zrównanie z rolą męż-

przypadku stosowanej w Stanach Zjednoczonych formy społecznej terapii naej pod nazwą Synanon, jednym z głównych mechanizmów wy-t społeczność byłych narkomanów jest odrzucenie, potępienie, ośmie-

szenie, odmitologizowanie swej poprzedniej roli. Pełna, świadoma negacja tej roli jest warunkiem wrastania w nowe role. Zanim jednak dokona się ona w pełń śwń> domie, narkoman zachęcany jest do przynajmniej werbalnej dewaloryzacji swej roli. Wydaje się, że nie tylko w terapii, lecz także w życiu codziennym magiczna rola słów ma ogromne znaczenie dla przyjmowania, przedefilowania czy odrzucania ról społecznych. Niestety, socjolingwistyczne badania lej dziedziny są wciąż jeszcze w zbyt wczesnym stadium, by czerpać z nich jakąkolwiek systematyczną wiedzę.

4. Kreacja roli. Pula społecznie możliwych ról nie jest zamknięta. Szybkie przemiany kultury, technologii i instytucjonalnych norm życia społecznego stynw-lują rolotwórczą inwencję. Rozwój cywilizacyjny powołał do życia wiele nowych ról, które z czasem ulegają rutynizacji. Podobnie bardziej gwałtowne zmiany przejawiające się poprzez rozmaite ruchy społeczne, rewolucje czy nawet mody kreują nowe role. lecz role te w okresie późniejszym zwykle tracą swój radykalny, drastyczny czy dewiacyjny charakter. (...)

Chodzi (...) o zasygnalizowanie znaczenia jednostek twórczych i innowacyjnych czy buntowniczych w inicjowaniu nowych treści, które mogą być przydane starym rolom bądź też przyczyniają się do powołania nowych. Mogą to być oczywiście zdarzenia jednostkowe, nie podlegające społecznemu utrwaleniu, stanowiące wyłom w programie narzuconym przez kontrolę społeczną. Kiedy jednak nowe role instytucjonalizują się i tracą swój nowatorski charakter, zaczynają wkrótce same funkcjonować jako pewna forma kontroli społecznej. (...)

Brak jest jakichś systematycznych danych na temat kształtowania się i społecznego oddziaływania licznych ról społecznych tworzonych przez współczesną cywilizację, jak na przykład rola kosmonauty, chirurga przeszczepiającego serca, rola roboińhi żyjącego z zasiłku dla bezrobotnych, rola porywacza samolotów lub rola dyskdżo-keja. Ludzie pełniący te role tworzą je, wypracowują wzory zachowań z nimi związane, oddziałują na wyobraźnię społeczną itp. Warto zwrócić uwagę, że pośrednie oddziaływanie ról społecznych możliwe jest także i wtedy, gdy kreacja roli ma charakter jedynie fikcyjny - na przykład wtedy, gdy tysiące chłopców wciela się w filmowego Zorro czy jakąkolwiek inną postać lansowaną przez literaturę czy środki masowego przekazu, nadając jej nowe, indywidualne cechy. (...)

Wnioski z powyższych analiz ująć można następująco. Role społeczne są niewąi pliwie bardzo istotnym elementem kontroli społecznej. Brak jednak kompleksową! teorii, która pozwalałaby rozumieć funkcjonowanie ról społecznych we współczesnych, złożonych społeczeństwach o odmiennych ustrojach. Wczśniej zostały wyiriżniofM pewne typowe, jak się zdaje, aspekty stosunku jednostek lub grup do okreśkMJM ról społecznych, które mogą okazać się użyteczne w analizach konkretnych czeristw. Są nimi:

I) przystosowanie do roli: identyfikacja roli (lub mocniej: identyfikacja; wdrukowanie roli (retrospektywne, aktualne i prospektywne), wrastanie wj lyszyzacja (lub autonomizacja) roli;