IMGD62

p

Maria Łoś

2)    manipulacja roią;

3)    negacja roli:

M kreacja roli.

Rodany procesów kontroli społecznej jest właśnie przystosowanie do roli, dla-lego też zjawisku temu poświęciłam więcej uwagi. Dodać należy, że ze względu na inałir tego zjawiska w dziedzinie socjologii dewiacji wiele przy-ktadSm. jak i wniosków było tą właśnie literaturą inspirowanych. Istnieje wyraźna putiaiw znacznie szerszy-eh badań relacji: człowiek-role społeczne-społcczeństwo. Wleką pomocą w zrozumieniu tych zjawisk jest niewątpliwie teoria interakcjonizmu symbolicznego, jak też metoda charakterystyczna dla socjologii fenomenologicznej. ^HEktkfcieraala inspirowały powyższe rozważania. Niewątpliwym zaniedbaniem mrjołn.rii roi społecznych jest zlekceważenie dorobku i metod socjolingwistyki, kita pozwoliłaby na prześledzenie — kluczowych dla funkcjonowania ról społecznych w świadomości ludzi - związków między określonymi nazwami, werbalnymi reakcjami, gestami itp. a procesami przystosowania do roli, odrzucenia roli itp.

Wydaje się. że podstawowe błędy dominującego stylu rozważań nad zagadnieniem ról społecznych polegają na:

11 pomijaniu zasadniczego znaczenia stosunku jednostek i grup do pełnionych SgjjMS me ról społecznych zarówno dla właściwego obrazu struktury społecznej, jak też dla przewidywania zachowań osób pełniących określone role;

2) traktowaniu roli jako zjawiska statycznego, gdy tymczasem jest to proces (proces przyjmowania roli. tworzenia roli. wrastania w rolę itp.);

£* 3)koncentracja na rolach aktualnych, podczas gdy niezmiernie ważne są nastawienia. zabiegi, oczekiwania itp. związane z rolami przyszłymi, niewątpliwie doniosłe znaczenie mają też role przeszłe;

4)    koncentracja na wpływie pełnionych ról na sposób postrzegania aktualnej rzeczy-■ńnfa. podczas gdy aktualne role mogą powodować przedefiniowywanie przeszłości,

I amony w postrzeganiu własnej biografii itp. (jak też zmiany w retrospektywnym danej jednostki przez innych) oraz istotne zmiany w postrzeganiu przysz-

Mp

5)    pomijaniu problemu ..nadawcy" roli (źródeł motywacji związanych z rolą Bflp.). kaóry można rozważać w kontekście grup lub układów odniesienia.

■Kjompfcu z ostatnim problemem można wysunąć hipotezę, że ..nadawca" roli w znacznej mierze cechy porównawczego układu odniesienia w złożo-ąsjach współczesnych opartych na rywalizacji, wyścigu, dążeniu do ŃP- (na przykład w społeczeństwie amerykańskim). Cechy układu odnie-^^^■MMMlywnego są dominującym rysem ..nadawcy" roli w społeczeństwach tradycyjnych -ryw. pierwotnych zorganizowanych wokół wyraźnych reguł współżycia). k;fnppśsaBiu i rytuah/acji ról (nawet dewiacyjnych), potrzeby bezpieczeństwa itp. ^^■■Mrfpafccziiotfciach lokalnych typu małomiasteczkowego oraz w zamknię-zawodowych itp. występujących w społeczeństwach wspólcze-roli przybiera w znacznej mierze postać układu oceniającego.

Oczywiście, hipotezy powyższe przytaczam jedynie przykładowo. Można ja mnożyć. Można także próbować je konkretyzować, operacjonalizować i sprawdzać empiryczni*. Badania empiryczne pomogłyby przede wszystkim wyróżnić rozmaite typy ról, w których przypadku można by mówić, być może. o dominacji różnych typów „nadawcy" w obrębie tego samego społeczeństwa.

Można wreszcie - przeformulowując nieco podstawowe twierdzenia teorii anomii Mertona - wysunąć hipotezę, że społeczeństwo o znacznym zsynchronizowaniu ról normatywnych (ról społecznie zalecanych) ze strukturą społeczną (strukturą możliwości osiągania i wypełniania rół zgodnych z ich „nadaną" treścią) charakteryzuje się brakiem lub bardzo słabym natężeniem anomii. Choć można przypuszczać, że nie będzie to społeczeństwo wolne od przejawów alienacji. Całkowite zaprogramowanie i „skanalizowanie” dążeń ludzkich w kierunkach wyznaczonych przez system ról społecznych i bezkonfliktowe, „rytualne" pełnienie wdrożonych w procesie socjalizacji rół - prowadzić bowiem mogą do zagubienia sensu, poczucia bezsilności i bezradności wobec rutyny, gładkiego, sprawnego działania machiny społecznej. Społeczeństwo natomiast o silnej rozbieżności między normatywnymi- rolami społecznymi (nadawanymi „odgórnie” bądź „oddolnie” - nieformalnie) a strukturą społeczną, określającą dostęp do nich i do praktycznych środków ich realizacji, jest z dużym prawdopodobieństwem społeczeństwem anomicznym - społeczeństwem, w którym dla wielu ludzi realną alternatywą jest wybór między nie akceptowanymi sposobami realizacji ról normatywnych a rezygnacją z tych ról (połączoną ewentualnie z idl aktywną negacją i kreacją nowych ról). Co więcej, społeczeństwo takie nie jest także wolne od symptomów alienacji, związanych między innymi ze świadomością braku wpływu na istniejącą sytuację oraz brakiem szans realizacji własnych możliwości, aspiracji, dążeń itp. Pierwszy typ społeczeństw charakteryzuje się działaniem kontroli społecznej programującej, podczas gdy drugi typ odznacza się zazwyczaj dominacją mechanizmów represyjnej kontroli społecznej.

PRZYPISY

¹ Por. np. D. H. Wrong. The Oversocialized Conception of Mon in Modem Socitty. „Amencan Sociologicul Rcview". 1961. t. 26. nr 2 (kwiecień).

¹J. Rcykowski. Z zagadnień psychologii motywacji. Warszawa 1970. s. 216-217.

¹ Por. np. podsumowanie rozmaitych opracowań na ten temat: Henryk Biały szewski. MtMH

na jako kategoria struktury. ..Studia Socjologiczne". 1967. nr 1/24).

‘ R. H.Turner. Role-taking process versus conformity, (w:) Humań Behaviour and Socinl AHjfl

ret. red. A. M. Rosę. Boston 1962.

' Zrozumienie tych procesów ułatwia znajomość teorii Meada - por. np. wydania G. H. Mcad, Umysł, osobowość i społeczeństwo, przel. Z. Wolińska. Warszawa 1975.

⁷ Przegląd badań na ten temat por. Ph. Zimbardo, E. B. Ebbescn. Influenc ging Behavior, Reading 1970.

¹J. Rcykowski. Z zagadnień psychologii motywacji. ». 196.

powielony), 1972.