48759 IMGD55

Maria Łoś

H Uk mat- Zależność tych ról od nieformalnej oceny ról organizacyjnych w artfanne. jak 1 konsekwencje tej relacji dla funkcjonowania zarówno mikrostruktur i ■Mikrostruktury są niewątpliwie atrakcyjnym, lecz nie docenianym terenem badan bolKja między psychospołecznymi analizami ról społecznych i ich socjologicznym badaniami sprawiła, że sieć formalnych ról społecznych rzadko splata się w umy. HBm badaczy z delikatną tkanką ról nieformalnych, która te pierwsze wzmacnia fnw*nń neutralizuje, stygmatyzuje, demonizuje, gloryfikuje itp. Pojęcie roli sko-jakby przedwcześnie i zatraciło swą potencjalną wartość poznawczą. Role opisuje się i analizuje statystycznie, zamiast traktować je jako symptom życia konkretnego społeczeństwa - a zatem jako istotne źródło wiedzy o społeczeństwie i jego systemie kontroli.

Jak człowiek uczy się roli. jak to się dzieje, że wymagania związane z rolą stają się samodzielnymi czynnikami motywującymi? Reykowski zwraca uwagę na dwa czynniki, dzięki którym jest to możliwe:

Jedynym warunkiem jest powiązanie wymagań roli z poczuciem własnej wartości. (...) Najoffl-niej mówiąc: Człowiek oczy się cenić siebie za lo. za co cenią go inni. Jeżeli inni cenią go na przykład za Ks. ze ma nocną głowę do alkoholu lub że imponująco rozrabia po pijanemu, to ilość wypitego ąłfcsboła stanie gę miarą poczucia własnej wartości (choć w perspektywie prowadzi do jego degradacji) Jeżeli człowiek jen ceniony za to, co posiada i ile zarabia, (o wtedy u podstaw poczucia własnej wartości znajdzie się zdolnoić do Hrsphaatowania roli. do korzystania z uprawnień i przywilejów i dawania za to możliwie jak najmie]. (...] istnieje inna jeszcze droga, na której wytwarza się zdolność do podejmowana wymagań rob na zasadach autonomicznych. Chodzi mianowicie o to. że niemal każda działalno# uprawiana w sposób systematyczny przez wiele lat. jeśli przynosi jakieś nagrody (np. zarobek, pozycję społeczną), ulega stopniowemu doskonaleniu. Jednocześnie wytwarzają się standardy dobrego wykonana. stanowiące niejako następstwo tego. że pracę wykonywało się długo i że jest ona źródłem wartości¹;

Teorie ról społecznych koncentrują się bądź na zagadnieniu struktury społeczeństwa b grupy, która ujmowana jest jako konfiguracja ról społecznych, bądź na analizach społecznej osobowości człowieka kształtującej się pod wpływem oczekiwań i reakcji ze strony innych, a wynikających z określonych ról społecznych³. (...)

Turner⁴ wprowadzi! pojęcie „tworzenia roli” (role-making) dla podkreślenia, że rołe społeczne nie są przyjmowane przez ludzi w jakiejś gotowej, ukończonej formie. lecz są tworzone i modyfikowane w procesach interakcji z innymi, występującymi także w rozmaitych, zmieniających się rolach. Ludzie kreują role w swych wysiłkach określania ich i precyzowania oczekiwań do nich adresowanych oraz ważenia korzyści czy nagród, które mogą - w procesach wymiany i interakcji — uzyskać³. W zmieniającym się społeczeństwie role przybierają wciąż nowe postacie w związku z mobilnością społeczną, zmieniającym się stylem interakcji, przemianami kultury. technologii itp. Jednostka jest wciąż konfrontowana z przeobrażeniami ról innych osób. co z kolei wywołuje u niej reakcje w kierunku przystosowania jej ról do odnotowywanych przemian.

Życie społeczne nie jest teatrem, w którym wszystkie role zaprogramowane są przez dramaturga i reżysera. W życiu społecznym aktorzy wzajemnie programują i mody-

filcują swoje role; jest to proces rozwijający się w znacznej micr/e mnianie/me. nie przewidziany z góry w żadnym scenariuszu. Niejednokrotnie pewne role służą jedynie jako pretekst czy zasłona dla pełnienia ról innych. Wtedy reakcje (czy „ważnych innych") na pełnienie tych ról fasadowych mogą jedynie poMNHj - ze względów strategicznych - korygować sposób pełnienia ról właściwjNteąH^^H na przykład ktoś wie. że dopóki jest „wziętym” pisarzem, ludzie będą pnyapflH oczy na jego związki homoseksualne).

Rozważania te wiodą do nieco rozszerzonej koncepcji Meada tzw. ważnych innych (oraz teorii grup odniesienia). Otóż w zależności od tego. jakie role stają się w nej sytuacji ważne dla jednostki, będzie ona posługiwała się rozmaitymi „ważnych inny cli". Zatem ogólne pytanie o obraz „ważnych innych", który dMNcfl jednostka posiada, nie miałoby sensu; konieczne byłoby zróżnicowanie ności od skomplikowanych konfiguracji ról aktywizowanych w różnych ^cy** ~ jnffck ' jak też przekształconych w procesach „tworzenia roli”, „wrastania w rolę", nego* cjacji z innymi co do dopuszczalnych dewiacji lub reorientacji roli oraz „przetar* ; gów” wywołujących przemiany ról partnerów, jak i ról własnych.|...|

Wybór „nadawcy” roli jest sprawą kluczową dla rozumienia subiektywnej treści roli. a w konsekwencji współtworzonych przez nią postaw i zachowań. Rola ucznia może kształtować się u jednego dziecka, głównie pod wpływem na przykM rodziców i przyjaciela, który jest prymusem w klasie, podczas gdy inne dziechh formować będzie swój obraz roli ucznia pod wpływem wagarujących kolegów. Nietrudno się domyślić, że interesująca nas rola przyjmie zupełnie inne treści w oba wypadkach, ze względu na odmienność „nadawców" roli. Oczywiście, „nadawał* roli nie musi mieć charakteru jednorodnego i jego rozszczepienie moae najogólniej rzecz biorąc — na postrzeganiu przez wykonawcę roli odrębnych uMhż->! dów odniesienia porównawczego, normatywnego i oceniającego. Uczeń poczucie krzywdy, widząc, jak jego kolega zbiera piątki, pochwały i nagrody; jtgt. model roli ucznia może kształtować się pod wpływem chłopców lekccważąejMM szkolę i nauczycieli, aplauzu i aprobaty zaś może ten sam uczeń szukać pMMM wszystkim u swej skrycie darzonej uczuciem koleżanki.

Co więcej, ta sama rola może występować w różnych kontekstach nadających jej różnorodny charakter: formalny lub nieformalny, konkretny lub sptiH boliczny, ekspresyjny lub instrumentalny, autentyczny lub fasadowy itp. |...j.

Często też autorzy rozważań na temat ról społecznych nie dostrzegają fakn, iMH społeczne spełniają funkcje instytucji kontroli społecznej na dwa sposoby. Z jeńMJBj strony, przyjęte role modyfikują znacznie (jakkolwiek nie wedle jednoznacznie określonego klucza) zachowania ludzi, sposób ich myślenia, samoocenę itp. - staM^| tradycyjny „kanał” przekazywania jednostce kulturowych norm I wartoirijgf giej strony, przyjęcie pewnej roli (lub ujawnienie ukrytej roił) ganię danej osoby przez innych (a zatem ich reakcje na nią itp.k h wpływ na jej zachowania, autopercepcję itp. Jest to w znacznej mientj działania stereotypów, które stanowią wygodną podstawę dla