IMGE21

186 Barbara Mikołajewska

^r- związków oraz doświadczeń, które w XVIII i XIX wieku uległy radykalnemu znj. szcseaiu przez proces uprzymyslowienia i zmianę polityczną. Wspólnota, według Tonniesa Gemeinschaft. była przeciwstawiana zrzeszeniu lub Gesellschaft, oddają, cemu charakter i odsłaniającemu jaśniej implikacje zmieniającego się społecznego porządku. Faktycznie, termin wspólnota miał sens tylko w połączeniu ze swoim przeciwstawieniem „zrzeszeniem" i dla wyjaśnienia radykalnej zmiany społecznej.

Zasadniczo termin wspólnota odnosi się i zawiera w sobie „wszystkie te postaci związków, które charakteryzują się w wysokim stopniu osobistą intymnością, głębokością. moralnym zobowiązaniem, społeczną zwartością i trwaniem w czasie. Wspólnota opiera się na człowieku jako całości a nie rozważanym w tej lub innej roli granej od-dzielnie w społecznym porządku”. To odniesienie do ludzi związanych z innymi jako pełna społeczna osoba lub. jak to mówi Marne, jako „statusy”, a nie ze względu na specyficzne role. zainteresowania lub kontakty jest dla idei wspólnoty w socjologii podstawowe. Tak jak wraz ze złożonością życia zmieniały się społeczne wzory, tak i społeczne formy zmieniały się i przybierały nowe kształty. To co charakteryzowało całe społeczeństwo i jego sposób życia, obecnie stało się charakterystyczne dla części lub specyficznych grup. Powrót do wspólnoty jako takiej był niemożliwy, co najwyżej do wspólnot szczególnego rodzaju lub do pewnego stopnia wspólnoty. Niekiedy trudno utrzymać jasne rozróżnienia między tym zastosowaniem pojęcia wspólnoty dawniej i współcześnie, i aktualnych dwuznaczności terminu wspólnota. [...].

Termin ten w jego oryginalnym znaczeniu, tak jak używał do Durkheim i Tónnies nic da się zastosować do stosunków społecznych, charakterystycznych dla nowoczesnego społeczeństwa. Nawet tzw. „niby-współnoty” odbiegają daleko od tych sytuacji, które rozważali Ibnraes i Durkheim i które pierwszy z nich określał jako Gemainschafta, drugi z nich jako „mechaniczna solidarność”. Mimo tych różnic, pojęcie wspólnoty może być użytecznym narzędziem dla badania analizy poszczególnych części składowych współczesnego społeczeństwa, przy czym jego sens nie sprowadza się do „systemów lokalnych statusów", którym to terminem Stacey proponowała zastąpić termin współ-nota. Termin wspólnota staje się bardziej użyteczny, jak to wykazał Salaman, wówczas gdy. po pierwsze mówimy o stopniach wspólnoty, a nie jej obecności lub nie, skierowujemy uwagę na znaczenie kolektywu zamiast traktować pojęcie wspólnoty jriwkaegorię klasyfikacyjną, i po drugie, gdy przestaniemy mieszać socjologiczne imow mii terminu z nostalgicznymi ideami skojarzonymi ze wspólnotą. Aktualne użycie terminu wspólnota ogniskuje uwagę na powodach definiowania siebie przez aswne jednostki przez swoje członkowstwo w społecznym kolektywie oraz na wy-Mpydiz lej identyfikacji różnych typach związków solidarności i wykluczania.

OCHRONNE I ZAWODOWE WSPÓLNOTY

^■jfejMpóinoty traci najbardziej swój sens wówczas, gdy głównym kryte-wspólnot staje się miejsce i rozmiar. Często bowiem współ-187

..Ochronna” wspólnota i tożsamość jednostki. Wybrane..

notę definiowano przez umieszczenie jej w ograniczonej, często przez warunki naturalne. przestrzeni, przez co dla wielu termin wspólnota stal się synonimem takiego miejsca. Z tym umiejscowieniem powiązana jest „małość”, co także kojarzono z pojęciem wspólnoty. Jak to wykazali Bell i Newby. większość autorów zamuresowanyck wspólnotą zawiera w definicji tego pojęcia przestrzeń, wspólne więzi, interakcję społeczną. Nacisk kładziono jednak na miejsce, jego geograficzne granice i małą skalę, co stwarzało możliwość kontaktu typu „twarzą w twarz". Przy takim podejściu wspólnota zaczęła być utożsamiana z wsią przeszłości. Ożywiała na nowo skojarzone z przeszłością cieplejsze, intymniejsze powiązania między ludźmi. Dla wieki takie wyobrażenie jest koniecznym składnikiem pojęcia wspólnoty.

Gdy rozumiemy termin wspólnota w ten sposób, wówczas wspólnota staje się przeciwieństwem wielkości i złożoności miasta, które jest zróżnicowane i gdzie istnieje społeczny dystans. Porównanie to, implicite, a niekiedy expliciu zawiera ocenę miejskiego sposobu życia, które jest widziane jako sztuczne, niosące ze sobą dużą możliwość utraty siebie. Twierdzi się. że jednostki w dużych przestrzeniach miejskich są zdominowane przez siły, które uciskają je. czynią małymi w obliczu ich bezpośredniego środowiska; środowisko to jest bezosobowe, anonimowe i wyalienowane. Jak to wyraża Stein: ..człowiek jest zanużony w kolosalnym ludzkim roju. jego indywidualność zostaje przygnieciona, jego osobowość zanegowana, jego podstawowa godność jest utracona z powodu zagubienia w tłumie bez poczucia wspólnoty". Temat ten poruszają szczególnie ci, którzy określają współczesne społeczeństwa jako „społeczeństwo masowe”. Na przykład Fromm stwierdza, że korzenie współczesnych problemów społecznych tkwią w braku mechanizmów społecznej regulacji, załamaniu się wspólnot, które dostarczały jednostce poparcia i wyłonienia się nowej jednostkowej wolności. Niektórzy wierzą, że gdy człowiek ucieknie we wspólnotę z lęku przed społeczeństwem, które „nie uznaje sąsiedztwa”, obojętność ludzka i intensywność problemów społecznych zmniejszy się. Podobnie wierzą ci teoretycy, planiści i architekci, którzy głoszą i realizują potrzebę tworzenia i zachowywania wspólnoty. Przyjmują oni za rzecz oczywistą, że życie we wspólnocie jest dla | ludzi naturalne, podczas gdy życie w świecie zrzeszeń jest sztuczne. [..)

Tak więc, gdy jednostki postrzegają społeczną przestrzeń szerszego społeczeństwa jako zagrażającą, wówczas tworzenie wspólnot może być postrzegane jako racjonalna i nieunikniona reakcja. W badaniach nad wsią i osiedlami stwierdza się zwykle, że ludzie czują się lepiej i bezpieczniej, gdy żyją wśród innych, którzy są do nich podobni pod pewnymi istotnymi względami. Twierdzi się, że poczucie wspólnoty powstaje, kiedy ludzie mogą „odsłonić więcej siebie". „Przemieniają się w swoich współtowarzyszy w obliczu niebezpieczeństwa. Powierzają innym własne sekrety. Podzielają swoje zdenerwowanie i radość. Są zdolni do relaksu i rozluźnienia”. Jest ono związane ze stanami emocjonalnymi, z przyjemnością i pozytywnymi formami związków społecznych. Zgodnie z Hammondsem charakter takich wspólnot byłby głównie ochronny i wewnątrz swoich granic trzymałyby one razem głównie tych. którzy są zbyt słabi i czują się zbyt narażeni na ciosy jako jednostki. We wspólne-