IMGg81

wierszyka, w którym liczba liter w kolejnych słowach odpowiadała kolejnym cyfrom liczby Pi „Żąć i orać w dzień zawzięcie, bo plonów nie ma bez trudu..." Zapamiętane zdanie „Meksykanin Wolał Zimą Malować Jasne Słońce U Naszych Przyjaciół" pozwoli odtworzyć nazwy i porządek planet według ich odległości od Słońca. Wierszyk: „W pierwszej wszystkie są dodatnie, w drugiej tylko sinus, w trzeciej tangens i cotangens, a w czwartej cosinus" — pozwalał zapamiętać, jakie znaki mają funkcje trygonometryczne, przebiegające przez ćwiartki wyznaczane osiami rzędnych i odciętych. Ułatwienia mnemotechniczne polegają na tym, żeby materiałowi przenaczonemu do zapamiętania nadać formę ułatwiającą zapamiętanie i nie zwiększającą ani nie zmieniającą wartości informacyjnej przyswajanego materiału.

Układ logiczny i związki merytoryczne. Nazwy i fakty łatwiej jest opanować, jeżeli występują w logicznie i merytorycznie uzasadnionym porządku. Gdybyśmy mieli nauczyć (po prawdzie nie wiadomo, poco?) uczniów nazw wszystkich województw, łatwiej by nam to przyszło, gdybyśmy uporządkowali województwa według jakiejś racjonalnej zasady. Mogłaby to być zasada położenia województwa: od północnego zachodu do północnego wschodu, od północy do południa. Mogłaby to być zasada znaczenia województw: najpierw 19 województw, z których podziału powstało 49, potem — w kolejności, dyktowanej położeniem 19 starych — te województwa, które powstały ze szczecińskiego, koszalińskiego, gdańskiego itd.

Kolejność faktów i nazw powinna więc odzwierciedlać stosunek podrzęd-ności i nadrzędności, ogólności i szczegółowości, stosunki genetyczne, przestrzenne, czasowe (następstwo czasowe między zdarzeniami albo rezultatami zdarzeń), właściwości fizyczne (wymiary, wiek, kształt itp.), stopień bliskości doświadczeniu ucznia i użyteczności.

Tworzenie kontekstu. Wiadomość w wiedzy człowieka nie jest przechowywana w izolacji. Występuje łącznie z innymi, czasami jako ośrodek całego pakietu wiadomości, czasami jako jedna z wielu wiadomości otaczających wiadomość centralną. Wiadomość, która dociera do człowieka, także nie dociera jako jedyna, izolowana. Przede wszystkim wzbudza ona wiele wiadomości znajdujących się w wiedzy człowieka, dzięki czemu — choć nowa — nabiera znaczenia i może zostać zrozumiana, opanowana przez uczącego się. (Opanowana, czyli włączona do uporządkowanych wiadomości znajdujących się w pamięci ucznia; włączona bez naruszena ich porządku, włączona dzięki zmianie tego porządku, włączona i tworząca na pewnym obszarze nowy rozsądek).

Wiadomości w wiedzy człowieka towarzyszą wiadomości inne, te, które podaje nauczyciel i podręcznik, które rodzi sytuacja, w jakiej odbywa się nauczanie; w kreowaniu tej sytuacji uczestniczą współuczniowie, środowisko materialne emituje bodźce itd. Wiadomość obrasta zatem w konteksty którego składnikiem są inne wiadomości: towarzyszące jej i wzbudzone przez nią w systemie poznawczym ucznia. Ten kontekst określa, co będzie znaczyć wiadomość dla danego ucznia. A jeśli tak, to nauczyciel musi dążyć do nadania materiałowi nauczania takiego znaczenia, jakie uważa za prawdziwe i potrzebne wdanym momencie procesu dydaktycznego. A jeśli tak, to będzie się starał, aby wiadomość (w tym wypadku fakt, zespół faktów, nazwa) otoczona została kontekstem właściwym z nauczycielskiego punktu widzenia.

Nauczyciel może wpłynąć na to, żeby kontekst miał charakter emocjonalny. Wiele nazw i faktów wzbudza uczucia przyjemności, nieprzyjemności, strachu, spokoju. Nazwisko Dąbrowskiego, kojarząc się z hymnem narodowym, wzbudza kontekst emocjonalny oparty na uczuciach patriotycznych. Nazwa Oświęcim dla współcześnie żyjących Polaków ma zawsze kontekst emocjonalny.

Nauczenie słów Marsylianki może okazać się łatwiejsze, kiedy zbudujemy kontekst emocjonalny, opowiadając o wydarzeniach towarzyszących powstaniu pieśni. Nauczenie się przebiegu zdarzeń Wielkiej Rewolucji Francuskiej może być łatwiejsze, jeśli poprzedzimy ich poznawanie wysłuchaniem Marsylianki. Łatwiej przyjdzie nam uczyć się o człowieku, poznać jego dzieła, jeżeli wiążemy z nim emocje pozytywne. (Doświadczali tego nauczyciele języka polskiego w wyniku mód np. na Mrożka, Miłosza, Stachurę).

Jednak kontekst emocjonalny może okazać się czynnikiem zakłócającym poznawane wiadomości. Może utrudnić rodzenie się kontekstów innego rodzaju, merytorycznych i funkcjonalnych, gdyż emocje, jakie złożą się na kontekst emocjonalny, nadadzą tak wyraziste znaczenie materiałowi nauczania, że choćby było fałszywe, nie sposób będzie je weryfikować i zmieniać.

Kontekst funkcjonalny nazwy albo faktu bierze się z wiedzy o tym, do czego dany fakt albo nazwa ma posłużyć lub jakie zadania z jej pomocą rozwiązywał uczeń w przeszłości. Inne znaczenie ma dla ucznia nazwa, której spodziewa się użyć w wypracowaniu, inne jeśli potrzebuje jej, aby uzyskać większą kompetencję w dziedzinie, którą uznaje za ważną dla siebie (jak łatwo uczą się młodzi ludzie przeraźliwie trudnych nazw chińskich i japońskich związanych z dalekowschodnimi sztukami walki!), jeszcze inne, jeżeli będzie umiał nazwać wykonywane dotąd czynności („nie wiedziałem, że potrafię mówić prozą!”).

Kontekst merytoryczny tworzy nauczyciel, wiążąc świadomie elementy materiału nauczania w całości i tak dobierając elementy tego materiału, żeby z dużym prawdopodobieństwem wywołały z pamięci uczniów te, a nie inne wiadomości. Wiadomość (nazwa, fakt) jest przyswajana tym lepiej, tzn. szybciej, wierniej i z możliwościami użycia w przyszłości, im bogatsze i zróżnicowane są jej konteksty. Nauczyciel, kiedy planuje, w jaki sposób wprowadzać nowe nazwy, fakty, pojęcia, stara się stworzyć wiele rozmaitych okazji, w których dany element materiału nauczania wystąpi. Planuje wiele różnych kontekstów. Wiadomość nie zostaje więc powtarzana wielokrotnie w tym samym kontekście (tak wyglądałoby prostackie nauczanie pamięciowe ubezwłasnowolniające intelekt ucznia). Przeciwnie. Kontekst się zmienia: nazwa (fakt albo pojęcie) jest wiązana z innymi, raz jako podrzędna, kiedy indziej nadrzędna lub równorzędna. W zależności od wagi elementy kontekstu mogą zostać zapomniane lub też mają być zapamiętane; posłużą w tym drugim wypadku osadzeniu w systemie

111