Jeden

• • ■

ZESZYTY NAUKOWE WYZSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ

w RZESZOWIE

SERIA FILOLOGICZNA

ZESZYT 17/1995    JĘZYKOZNAWSTWO 2

Krystyna Strycharz Rzeszów

KONTRAST JAKO ŹRÓDŁO DOWCIPU W KOMEDIACH MICHAŁA BAŁUCKIEGO

W warstwie językowej komedii Michała Bałuckiego łatwo dostrzegalne i interesujące wydaje się funkcjonowanie mechanizmów dowcipu. W szkicu tym zamierzam ukazać tylko jeden z nich - mechanizm kontrastu -oraz podjąć próbę systematyzacji jego odmian.

Terminem “dowcip słowny" D. Buttler określa "[...j wszelkie kompozycje wyrazowe będące rezultatem świadomej twórczości i obliczone na wywoływanie efektów komicznych"¹. Przy czym wyróżnia dowcipy słowne o mechanizmie ogólnojęzykowym oraz dowcipy swoiście językowe, jak: modyfikacje, neologizmy i dowcipy o tradycyjnych składnikach leksykalnych².

Dowcipy językowe w ścisłym sensie (druga z wymienionych grup) tworzą samoistne układy, "małe formy", charakteryzujące się dwupłasz-czyźnowością znaczeniową, zdolnością wyrażania dodatkowej, zamaskowanej treści. Nawet gdy wchodzą w skład dłuższego utworu, zachowują wszystkie (wymienione wyżej) właściwości, a szczególnie tę, którą określa się jako nieprzekładalność.

1

   D. B u 11 i e r, Polski dowcip językowy, Warszawa 1974, s. 58.

2

   W znanych teoriach komizmu (estetycznych, psychologicznych, językowych) termin "dowcip językowy” ma zazwyczaj węższy zakres znaczeniowy Por. D. Buttler, Komizm, dowcip i teoria dowcipu językowego, "Przegląd Humanistyczny", 1965, IX, nr 1, s. 35 - 65.Jako istotne cechy wyróżniające dowcip przeważnie są wymieniane: intelektualizm, neutralność uczuciowa, mechanizm oparty na zaskoczeniu odbiorcy, niespodziankach, krótkich spięciach z podkreśleniem, iż ma on być popisem sprawności myślowej twórcy i okazją do ujawnienia takichże dyspozycji odbiorcy.