P7280028

poiiiej łv piśmiennictwie polskim i Dlaczego Mickiewicz nazwał Krasickiego Rusinem?, B. Jasinowskiego Podstawowe znaczenie kresów południowo-wschodnich w budowie polskiej świadomości narodowej, Janiny Królińskiej Rola ziemi przemyskiej w kulturze polskiej XVI i XVII wieku, Mieczysława Giergielewicza Poeta Podola (o Maurycym Gosławskim). Jakkolwiek miejsce Zjazdu (Lwów) spowodowało, naturalne w takich wypadkach, zniekształcenie, ciążenie ku kresom południowo-wschodnim, jednakże kategoria „literatura kresowa" została uzasadniona faktograficznie, historycznie i metodologicznie oraz skonkretyzowana w stopniu wystarczającym, aby mogła zająć należne jej czołowe miejsce w historii literatury polskiej. Czy to dlatego, że uwaga uczestników Zjazdu, a potem szerszego kręgu badaczy, przeniosła się gdzie indziej: na propozycję metodologiczną Manfreda Kridla i spory z nim, czy raczej z tego względu, że niemieckie autorytety przywołane przez M. Bielankę-Luftową stawały się coraz bardziej kłopotliwe — podobnie jak całe odgałęzienie geograficznonacjonalne i regionalistyczne ulegające naciskom tendencji nacjonalistycznych i politycznych — sprawa potoczyła się inaczej. Zanim pojęcie „literatura kresowa” weszło na dobre do naukowej historii literatury, wybuchła wojna. Nie można było więc ani odciąć się od tamtych kontekstów, ani zdobyć na dystans w stosunku do pokus „prezentyzmu” politycznego czy ideologicznego. Nie było szans na przezwyciężenie wewnętrznych antynomii, które dały o sobie znać w referatach Zjazdu, powodując na przykład natychmiastowy rozpad każdej kategorii całościowej na kategorie dotyczące coraz mniejszych jednostek terytorialnych: zamiast Kresów Wschodnich pojawiają się Kresy południowo-wschodnie, Ziemia Przemyska, Ruś Czerwona, Podole, Wołyń, Galicja, Ukraina itp.

Co się działo z nią przez następne dziesięciolecia — dokładnie nie wiadomo. Niewiele już brakowało, a wyparowałaby doszczętnie nie tylko z badań nad literaturą, lecz w ogóle z pamięci. Jerzy R. Krzyżanowski z Ohio State University, pisząc tekst o obrazie Kresów w polskiej literaturze współczesnej na VIII Kongres Slawistów w 1978 roku, miał świadomość,

że będzie to pierwsza praca na ten temat, „pierwsze szerokie studium tego zagadnienia”'. Nieco wcześniej Zofia Kurzowa w książce Elementy kresowe w języku powieści powojennej (Warszawa 1975) dokonała szczegółowego przeglądu sporej liczby utworów związanych z Kresami. Do tej pory problem literatury kresowej nie pojawiał się bezpośrednio, lecz tylko w formach zastępczych i cząstkowych, na przykład jako tzw. szkoła galicyjska^{1 2}, w określeniu: pisarz „stamtąd” (L. Buczkowski. J. Iwaszkiewicz, A. Kuśniewicz), albo całkowicie i nieodwołalnie historycznych (przy okazji omawiania twórczości Mickiewicza, Orzeszkowej, Słowackiego, Sienkiewicza i in.). Nie był to rezultat jedynie polityki naukowej PRL, choć tego czynnika nie wolno całkowicie pominąć; krajowe zakazy nie sięgały emigracji. Może raczej wynik przekonania, że skoro Kresów już nie ma (zostały nie tylko utracone, lecz zlikwidowane), nie czas restytuować kategorię „literatura kresowa”? A tymczasem rozwój literatury kresowej (o Kresach) w kraju i na emigracji nie dawał spokoju uczonym. W latach osiemdziesiątych ukazują się dalsze prace historyków literatury: Jacka Kolbuszewskiego Legenda Kresów w literaturze XIX wieku (1982), Stanisława Uliasza Mit kresów wschodnich w Drugiej Rzeczypospolitej. Rekonesans historyczno-literacki (1984), Włodzimierza Odojewskiego Polsko--ukrajinśka tematyka v sućastnij polśkij prozi (1985), Bolesława Hadaczka Proza Kresów Wschodnich w dwudziestoleciu międzywojennym [rekonesans] (1986), Niny Taylor Dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego w literaturze emigracyjnej (1986), jeszcze jedna praca Jacka Kolbuszewskiego Kresy jako kategoria aksjologiczna (1987), wreszcie pierwsza książka, z miejsca międzynarodowa: Les Confins de l'ancienne Pologne. Ukrainę — Limanie — Bielorussie XVP-XX siecles (ed. D. Beauvois, 1988).

9

1

J. R. Krzyżanowski A Paradise Lost? The Image of Kresy in Contemparan Polish Literaturę [w:] American Contńbutions To The Eighth International Congress of Slavists. voI. 2: Literaturę. Ed. by Victor Tferras. Słavica Publisher*. Inc. Columbus, Ohio 1978, s. 421.

2

Por. zwłaszcza E. Wiegandt Austria Felix czyli o micie GaScji we współczesnej prozie polskiej. Poznań 1988. Tamże bibliografia