P1010921 (2)

rozumiana inaczej, to jednak charyzmat przypisywany statusowi monarchy, jego funkcji, a nie jego naturaU nym cechom.

W Bizancjum zostały schrystianizowane antyczne p₀, glądy widzące w imperatorze boga, co stanowiło część oficjalnego kultu Imperium Rzymskiego. W schrystia-nizowanym wariancie poglądy te rodziły paralelę perator — Bóg, w obrębie czego mogła zachodzić (1^ też zachować się) sakralizacja monarchy. Sakralizacją ta zasadniczo nie różniła się od sakralizacji duchownych, bazującej na podobnej paraleli: biskup występował jako żywa ikona Chrystusa. Tym sposobem w Bizancjum imperator jak gdyby został wprowadzony do hierarchii kościelnej i dlatego mógł być traktowany jako osoba duchowna: uważano go za „biskupa spraw zewnętrznych”, w tak zwanym drugim liście papieża Grzegorza II (Mansi XII, kol. 979) Leon Iz aury jeżyk został nazwany „biskupem i cesarzem”, imperatorowi nadano szereg funkcji liturgicznych itd. (por. zwłaszcza

Gasquet, 1879, s. 52—60; Dabin, 1950, s. 126—128 _

w tej ostatniej pracy, między innymi, wykazane są niektóre zachodnie echa bizantyjskiego poglądu). Można powiedzieć, że w warunkach harmonii władzy duchownej i cesarskiej, przyjętej w Bizancjum, sakralizacja cesarza przejawia się. w jego udziale w czynnościach świętych, w udziale cesarza w charyzmacie kapłańskim (być może, sięga to w pewnym sensie do tradycji Imperium Rzymskiego, gdzie cesarz w hierarchii pogańskiej występował jako pontifex maańmus).¹¹

W Europie Zachodniej sakralizacja monarchy miała inne podstawy i jej rozwój wywodził się z magicznych wyobrażeń wodza, od którego w mistyczny sposób zależała pomyślność plemienia. Podczas chrystianizacji tych wyobrażeń uległy one transformacji w przekonanie o osobistym charyzmacie monarchy, który posiada moce cudotwórcze. Monarcha był traktowany jako źródło pomyślności, uważano zwłaszcza, że dotknięcie go uzdrawia z chorób lub też zapewnia płodność (por. Bloch, II, s. 379—388; Bloch, 1924; Barlow, 1980). Nie przypadkiem więc kanonizacja monarchów jest bardziej charakterystyczna dla Europy Zachodniej niż dla Bizancjum (można sądzić, że najstarsze ruskie kanoni-

zacje kniaziów były* orientowana właśnie na wzorce zachodnie, przede wszystkim zachodniosłowiańskie).

Jeżeli w Bizancjum i w Europie Zachodniej sakralizacja monarchy miała określone tradycje, to w Rosji powstaje ona w stosunkowo późnym czasie jako rezultat przyjęcia tytułu cesarskiego i ujęcia w inny sposób roli władcy. Z Bizancjum przyswojona została idea paralelizmu cara i Boga (właściwa zarówno dla tradycyjnych, jak i nowo powstających poglądów na temat najwyższej władzy), podczas gdy podobieństwo z Zachodem przejawia się w rozumieniu charyzmatu monarchy jako daru osobistego. Car okazał się uczestnikiem życia Bożego na podstawie osobistych prerogatyw, a to określiło zarówno jego stosunek do Boga, jak i do człowieka.

2. NOWE KONCEPCJE WŁADZY CARA ZWIĄZANE Z ZEWNĘTRZNYMI WPŁYWAMI KULTUROWYMI: REKONSTRUKCJA WZORCA BIZANTYJSKIEGO I PRZYSWOJENIE KULTURY BAROKOWEJ

2.1. Jak widzieliśmy, sakralizacja monarchy w Rosji zaczęła się w momencie rozwijania koncepcji Moskwa — Trzeci Rzym. Koncepcja ta w zasadzie zakładała odgrodzenie się od zewnętrznych wpływów kulturowych. Rzeczywiście, powstaje ona przy negatywnym stosunku do Greków: Moskwa staje się Trzecim Rzymem właśnie dlatego, że Grecy nie byli w stanie utrzymać Konstantynopola jako Drugiego Rzymu; po zawarciu unii z katolikami (unia florencka) Grecy odstąpili od ortodoksji i zostali za to ukarani zniszczeniem imperium. W tych warunkach rzeczą naturalną było odejście od bizantyjskiego wzorca: aktualna okazała się orientacja nie na greckie modele kulturowe, ale na zachowanie tradycji prawosławnej. Jeżeli wcześniej Bizancjum występowało w roli nauczyciela, a Ruś W roli uczennicy, to teraz można uważać, że rola nauczyciela przeszła na mieszkańców Rusi. Związek z Bizancjum określa przy tym nie orientacja kulturowa, lecz sam fakt następstwa. Car ruski zajmuje miejsce bizantyjskiego imperatora, ale w swoich koncepcjach władzy

27