SSA42179

najsilniejsza - jak w Rosji czy w Polsce - reprezentowali ją tylko nieliczni twórcy, dotknęła dające się policzyć na palcach jednej ręki zespoły, jej manifestacje były w istocie rzadkie, sporadyczne, odosobnione. Zarazem jednak nawet pojedynczy wybitni twórcy potraflli określić ogólną atmosferę życia teatralnego w swoich krajach, skupiać na sobie uwagę środowiska, publiczności i krytyki, formować opinię i kształcić uczniów.

Taka też jest ogólna prawidłowość życia artystycznego, umysłowego, politycznego: szeroko odczuwane i przeczuwane procesy społeczne, pragnienia i dążenia mas uzyskują strukturę i zostają wyartykułowane przez działalność małych grup i jednostek. Chociaż codzienna produkcja teatralna w całej Europie, statystycznie rzecz biorąc, w znikomym procencie była związana z Reformą, chociaż przez cały czas trwania Rrforma spotykała się z generalnym niezrozumieniem ze strony krytyki (poza wyjątkami) i nie znajdowała (poza wyjątkami) poparcia mecenasów, chociaż wielu reformatorów kończyło życie w biedzie, jak Craig, w upokorzeniu, jak Schiller, w odtrąceniu i ciemności, jak Meyerhold — to jednak właśnie oni, reformatorzy teatru, zadecydowali o kształcie teatru pierwszej połowy XX wieku. Oddziałali w sposób decydujący na teatr drugiej połowy wieku.

Reformę można było lekceważyć w latach dwudziestych, ale teatr lat sześćdziesiątych, teatr Drugiej Reformy - nie zaistniałby bez Reformy Pierwszej.

Mapa plastyczna Wielkiej Reformy

Historię Wielkiej Reformy można uporządkować na dwa sposoby:

fi; Opierając się na chronologii kolejnych wydarzeń i prac. kolejnych przedstawień, książek, projektów scenograficznych, na kolejności powstawania teatrów, zespołów, grup i szkół.

2. Uwzględniając następujące po sobie i splatające się nurty i stylistyki, uprawiane i rozwijane przez różnych artystów i zespoły.

Można w ten sposób zbudować rodzaj mapy plastycznej, która umożliwi synchroniczny i syntetyczny ogląd całego tego ogromnego obszaru, złożonego z bardzo różnych, różnorodnych elementów. Spojrzenie na taką mapę lub model wydaje się celowe przed zagłębieniem się w szczegóły historii Reformy.

Faza przygotowawcza Reformy obejmuje lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XIX wieku. Już od połowy jednak wieku teatr znajdował się w stanie narastającego kryzysu. J»fastąpilo. powszechne obniżenie poziomu repertuaru. Oprawa sceniczna straciła wszelkie cechy artyzmu. Zaostrzano cenzurę. Postępowała komercjalizacja i kapitalizacja teatru. Gwiazdorstwo aktorów osiągnęło stan wynaturzenia.

Zastój i regres teatru coraz silniej kontrastował z ogromnym dynamizmem objawionym w ostatniej ćwierci XIX wieku i na początku XX wieku przez społeczeństwa całej Europy i Ameryki Północnej. Z niezwykłą gwałtownością szerzyła się rewolucja przemysłowa. Brutalnie i bezwzględnie walczono o wpływy i o kolonie. Narastały konflikty narodowe i społeczne, i które już wkrótce miały doprowadzić do wojny światowej i do rewolucji socjalistycznych. Sposoby i style życia, dzięki przemianom świadomości powodowanym przez nowe wynalazki, zmieniały się radykalnie z dekady na dekadę. W procesy te włączała się literatura, malarstwo, muzyka. Tylko teatr stopniowo karlał.

Upadek repertuaru teatru, a raczej wyjście literatury z teatru widać było wyraźnie w całej Europie.. Na_-długo—przed końcem XIX wieku wielcy pisarze zaczęli stopniowo stronić od teatru. T3Ia'poiśEietr poetów romantycznych i Norwida była to sytuacja przymusowa. Dla innych -wynik wyboru. Po Schillerze, Goethem, Byronie, Mickiewiczu, Słowackim, Krasińskim, Hugo, Marivaux, Puszkinie, Kleiście. następują Kotzebuc. Dumas-syn, Scribe, Sardou i plejada innych, których nazwisk nie warto przypominać. Historia literatury tylko je odnotowuje, historia teatru — zapomina. Oczywiście złożone były przyczyny tego stanu rzeczy: polityczne i społeczne - obok artystycznych. Te pierwsze zresztą w tamtym li nie tylko w tamtym) czasie zdały się dominować: ucisk cenzury politycznej I i obyczajowej w całej Europie blokował drogę na sceny wielu sztukom i autorom. Kapitalistyczna prosperity zakłócona, ale nie załamana francusko--pruską wojną sprzyjała przy tym kultowi bezmyślnej rozrywki.

Gdy Henryk Ibsen poświęcił swój wielki talent teatrowi, został w 1862 r. wyszczuty ze swej ojczyzny z powodu rzekomej obrazy moralności. Po latach dopiero stał się jednym ze „sztandarowych” drama topisarzy Reformy. W trzeciej ćwierci wieku XIX nie było wielkiej literatury w teatrze i nie było klimatu dla niej wokół teatru. Pisali wprawdzie dla teartu Cypian Norwid, Aleksander Suchowo-Kobylin. Aleksander Ostrowski i inni. Dramat nie .mógl się wszakże równać rangą artystyczną ani społecznym rezonansem z powieścią, przeżywającą właśnie wtedy okres największego rozkwitu. Wielkie powieści epoki ukazały się wkrótce po połowie wieku: Pani Bovary Flauberta wyszła w odcinkach w 1855 r., Dostojewski wydał Zbrodnię i karę w 1866 r., a Biesy w 1870. Wojna i pokój Tołstoja powstała w latach 1865— 1869, a Anna Karenina w 1873-1877. Nana Zoli pochodzi z roku 1880, cykl Rougon-Maccpiartowie z lat 1871-1893. Nacisk atmosfery artystycznej w świecie literatury, a także malarstwa, które akurat przeżywało rozkwit impresjonizmu, nie mógł pozostać bez wpływu na środowiska teatralne. Różnica poziomów była wręcz zawstydzająca. Dekoracje teatralne straciły kontakt z rozwojem malarstwa i rzeźby. Kostiumy były schematyczne i dowolne. Inscenizacja sztampowa. Występując jako świadek epoki pisał Konstanty Stanisławski:

-r—p^Niionczas sprawę dekoracji teatralnych roiwiąiywalo się nad/wyczaj proato. Hoiy/ont. '"czttłi£sdo pięciu kulis, na nich namalowana pałacowa sala > wejściem i wyjściem, krylu . lub jitwk rtą werandi) s widokiem na morae itd. Pośrodku sceny na pustej i brudnej podłodze iliiui) ej

fu reforma lestru.

Hfi *