P1030249

ludzie dotknięci biedą są w stanie być autorami swoich własnych biografii (Chamberlayne i Rustin, 1999; Leisering i Leibfried, 1999). Odpowiedź leży w stopniu, w jakim są oni w stanie używać „twórczej” władzy do tego, aby - pomimo swojej podrzędnej pozycji w szerszych „hierarchicznych” relacjach władzy o charakterze politycznym, ekonomicznym i społecznym - kontrolować własne życie (Giddens, 2002; Kabeer, 2000a).

Powojenna polityka społeczna w Wielkiej Brytanii, pochłonięta badaniem przyczyn strukturalnych oraz niechętna „obwinianiu ofiary”, była charakteryzowana jeszcze do niedawna jako negująca sprawczy potencjał ludzi biednych. W rzeczywistości nie wszystkie wyjaśnienia strukturalistyczne odmawiały ludziom biednym możliwości działania i przyjęcia odpowiedzialności (zob. np. Holman, 1978; George i Howards, 1991). Niemniej jednak twierdzi się, iż to właśnie powszechne bagatelizowanie sprawczego potencjału ubogich stworzyło ideową próżnię, którą później byli w stanie zapełnić zwolennicy teorii „underclass”, tacy jak Charles Murray (Deacon i Mann, 1999; Deacon, 2002). Także w Stanach Zjednoczonych, w drugiej połowie XX wieku, obserwowano coraz większą polaryzację debat między tymi, którzy przyczyny ubóstwa przypisują strukturom społeczno-ekonomicznym, a tymi, którzy utrzymują, iż odpowiedzialna jest za nie kultura oraz indywidualne zachowanie, przy czym poglądy tej ostatniej grupy coraz bardziej dominowały (0’Connor, 2001).

W rozdziale tym podejście do sprawstwa jest odzwierciedleniem rozwoju najnowszych teorii na temat opieki społecznej, które mają na celu przekroczenie dychotomii pomiędzy podejściem indywidualistycznym a strukturalistycznym. Główną kwestią tego „nowego paradygmatu opieki społecznej” jest położenie nacisku na „ludzką zdolność do bycia kreatywną i refleksyjną jednostką, a więc bycia aktywnym podmiotem, kształtującym własne życie, który w różny sposób doświadcza rezultatów strategii polityki społecznej, jednocześnie oddziałując na nie oraz przeformułowując je” (F. Williams i in., 1999b: 2). Rama analityczna sytuuje sprawczy potencjał w kontekście indywidualnej pozycji społecznej „w relacji do szerszych form stratyfikacji oraz społecznych relacji władzy” (1999b: 179). W ten sposob dostarcza ona środków pozwalających na takie skupienie się na sprawstwie osób żyjących w biedzie, które nie powoduje utraty z pola widzenia sposobów, w jakie ich sprawczy potencja! ograniczany jest przez brak zasobów materialnych oraz władzy. Przykład zastosowania wspomnianego podejścia można odnaleźć w przekrojowym badaniu wykluczenia społecznego prowadzonym w różnych krajach. Badacze zastosowali pojęcie „trajektorii życia jednostki”, którą kształtują aspiracje, zasoby (materialne oraz ludzkie), a także zewnętrzne możliwości (do których dodałabym ograniczenia). Patrzyli oni na przedmiot badania tak, „jak oni sami patrzyli na siebie, a więc jako na »sprawców« własnego życia, którzy chcieli zrealizować własne aspiracje oraz cele w [nierzadko trudnych] okolicznościach, w których się znaleźli” (Chamberlayne i Rustin, 1999:43).

Modele sprawstwa

Model sprawstwa osadzony w nowym paradygmacie badawczym odnoszącym się do kwestii polityki społecznej różni się zasadniczo od tego, który kryje się za teoriami związanymi z „underclass”, gdzie sprawstwo zrównane jest z indywidualną odpowiedzialnością za biedę. W tym ostatnim podejściu mamy do czynienia ze wzorcem, który, ogólnie mówiąc, przedstawia „racjonalną pod względem ekonomicznym jednostkę”, w sposób instrumentalny dążącą do realizacji swoich interesów i reagującą na bodźce natury ekonomicznej. Z zupełnie odmiennej pozycji politycznej wyszedł Bill Jordan, który także zastosował ekonomiczny wzorzec sprawstwa, lecz w tym celu, aby przedstawić „biednych raczej jako racjonalnych aktorów” aniżeli ofiary (1996: 78).

Takie podejścia były krytykowane z perspektywy socjologicznej za ich „zawężoną konceptualizację ludzkich działań”, która „atomizując ludzki potencjał sprawczy, w dużej mierze ignoruje kulturę oraz strukturę społeczną, w której zakorzenione są działające jednostki” (Burns, 1994: 198, 227). Sprawstwo jest urzeczywistniane w kontekście społecznym i kulturowym, a badania wskazują, że właśnie owe „wartości kulturowe odgrywają ważną rolę, jeśli chodzi o dokonywanie wyborów ekonomicznych” (Taylor-Gooby, 1998: 222). Dwa badania samotnych matek - jedno amerykańskie, drugie brytyjskie - dokładnie

157