strona0068 (2)

cenom rozwoju rządzą prawa obiekty wne, iii«-/uli zne od woli ludzi. J>o coraz lepszego poznania tych praw zmierzają właśnie badania psychologiczne, dostarczając wychowawcom coraz m< na Js ych podstaw do koniecznej w ich pracy dobrej znajomości rozwoju dziecka. Negowanie istnienia praw obiektywnych, wiara w możność dowolnego kierowania procesem rozwoju — to pogląd zwany woluntaryzmu m, nic mniej fałszywy niż krytykowany już przez nas fatalizm. Słusznym poglądem naukowym jest determinizm, który uznaje przyczynowe uwarunkowanie zjawisk i liczy się z obiektywnymi prawami, rządzącymi rozwojem przyrody i społeczeństwa.

Zgodnie z zasadą determinizm u, zadanie psychologii rozwojowej polegać będzie nie tylko na opisie i rejestracji szeregu następujących po sobie zmian rozwojowych, lecz przede wszystkim na badaniu i wyjaśnianiu przyczynowego związku każdej nowej zmiany ze światem obiektywnym, r.a szukaniu praw obiektywnych, które rządzą rozwojem form odzwierciedlania rzeczywistości w mózgu dziecka i form jego działania w danej konkretnej rzeczywistości historycznej⁵'. Tylko tak rozumiana nauka może spełnić swoje zadanie: umożliwić poznanie praw rozwojowych po to, by kształtować osobowość dziecka, by świadomie kierować procesem rozwoju, a nie tylko biernie dostosowywać się do niego.

Ihulając prawidłowość rozwoju psychicznego i jego zależność od wymienionych przez nas czterech podstawowych czynników, musimy jednocześnie uwzględniać ogromne skomplikowanie i ciągłą zmienność warunków, od których ten rozwój zależy. Poszczególne czynniki, wyróżnione w całokształcie tych warunków jako specjalnie ważne, nie mogą być od siebie sztucznie odrywane i izolowane, ponieważ w rzeczywistości działają zawsze w ścisłym wzajemnym powiązaniu, warunkują się i modyfikują nawzajem, zmieniając swą rolę i znaczenie w zależności od pozostałych czynników i innych warunków.

Niedocenianie tej wzajemnej zależności czynników rozwojowych prowadzi do szeregu błędnych stanowisk, na które już wskazywaliśmy, mianowicie: do „biologizmu”, który przyjmuje mechaniczną i bezpośrednią zależność rozwoju psychicznego od czynników biologicznych i nie dostrzega historyczno-społecznego charakteru psychiki; do „socjologizmu”, który przyjmuję mechaniczne i bezpośrednie oddziaływanie niezmiennego środowiska społecznego, nic doceniając roli organizmu oraz świadomego i celowego działania samego dziecka i wychowawcy; wreszcie do „paycholo-gizmu”, który nie docenia wpływu organizmu i środowiska.

** Do zagadnienia warunków l przyczyn rozwoju powrócimy Jeszcze w następnym punkcie tego rozdziału.

8. Wahunki i wyz.nact.ni* i nn/wrmi Opracowała Marło Przc(anmifcou>a

Wiele trudności i kontrowersji wokół zagadnienia czynników rozwoju psychicznego wynika z wieloznaczności pojęć. W psychologii używa się często zamiennie takich terminów, jak: warunki, czynniki lub mechanizmy rozwoju, a przedstawiciele różnych teorii nadają im niezbyt sprecyzowano znaczenia. Nie odróżnia się też w dostatecznie wyraźny sposób zależności przyczynowych od innego rodzaju związków między zjawiskami, związków nie mających charakteru kauzalnego. Nasza próba zmierza do upo r/ądkowania treści i zakresu niektórych podstawowycl^pojęć w tej dziedzinie. Propozycja ta ma jeszcze charakter dyskusyjny, ale tym bardziej chcielibyśmy ją poddać rozważaniom Czytelników ^M.

Wychodzimy z założenia, że pytanie o to w jakich warunkach i pod wpływem jakich czynników kształtuje się psychika ludzka, jest zarazem pytaniem o mechanizmy rozwoju psychicznego jednostki, o jego dynamie/ ne, napędowe „siły”. Do rozwiązania tego problemu może przyczynić ni«; kondycjonalna i kauzalna analiza rozwoju ontogenetycz nego — prześledzenie warunków, w jakich przebiega rozwój człowle ka w okresie jego dzieciństwa 1 młodości (analiza kondycjonalna), oraz wyodrębnienie w procesie tego rozwoju łańcucha przyczyn i skul k ó w (analiza kauzalna) ^M.

Przydatne wydaje się rozróżnienie warunku i przyczyny zmian rozwojowych na następujących zasadach, zgodnych z dialektyczną koncepcją determin izmu. Otóż, rozwój psychofizyczny jakiegokolwiek org« nizmu jest procesem dokonującym się w określonych warunkach. Warunki determinują zmiany rozwojowe w tym sensie, że od nich właśnie zależy pojawienie się i istnienie danego zjawiska lub też utrzymywanie się Jukl»* goś stanu rzeczy. Warunek nie jest jednak jednoznaczny i tożsamy z przy czyną, mimo że ta ostatnia tkwi wewnątrz całego splotu warunków i Ich wzajemnej interakcji. Przyczyna jest to szczególny ro dzaj warunku: zachodzi ona wówczas, gdy dany stan r z e -

^M Obszerniejsze omówienie tej propozycji znajdzie Czytelnik w książce M. Pr/«-tacznlkowej, (1973, rozdz. VI i VII).

^M Powyższe dwa rodzaje analizy zjawisk rozwojowych wyróżnia także nl«ml*< Id biolog 1 psycholog, H. D. Schmidt (1970), sprowadzając jednak analizą kauzalną wy łącznie do konkretyzacji zasady ścierania się przeciwieństw w toku rozwoju. Jukkol wiek kategoria walki 1 jedności przeciwieństw jako „sil napędowych” rozwoju ma wyjątkowo ważne znaczenie wyjaśniające I wykorzystywana Jest w rozmnłtej po»la< I 1 formach w wielu koncepcjach psychologicznych, nie wyczerpuje ona Jednak wn/yst kich źródeł rozwoju, a więc nie można JcJ w pełni zastosować do analizy czynników kształtujących paychlkę człowieka w ontogenezle.