P1070834 (2)

XŁII

szczejąca ruina utraciła do reszty szanse odbudowy i w następnych latach została zburzona. W ten sposób przepadło najważniejsze bodaj źródło do dziejów mecenatu artystycznego poznańskiego mieszczaństwa.

Poza miastem w murach w tym samym czasie (w latach 1777—86) wzniesiona została monumentalna budowla kościoła ewangelickiego (obecny kościół akademicki WW. Świętych) usytuowanego na Grobli, naprzeciwko Garbar, przy zbiegu dwóch ramion Warty powyżej mostu Chwaliszewskiego.

Na biskupim Ostrowie Tumskim kilkakrotnie podejmowane były w XVIII wieku poważne przedsięwzięcia budowlane dotyczące gmachów katedry i pałacu biskupiego. Ten ostatni został po dłuższym okresie upadku przebudowany gruntownie w latach 1723—30 przez arch. Pompea Ferrariego dla bpa Jana Tarły, jako barokowa rezydencja (służył potem również Augustom — II i III, jako miejsce popasu na trasie między Warszawą i Dreznem, gdy zamek już się do tego celu nie nadawał). Katedra spalona jeszcze w r. 1622 i odbudowana przez bpa Andrzeja Szołdrskiego, otrzymała nowe hełmy wieżowe po huraganie z r. 1725. Ale już w r. 1772 uległa pożarowi, po którym odbudowano kościół z klasycy styczną fasadą projektu Efraima Schroegera z ar. 1779; ponowną katastrofą było zawalenie się jednej z wież w r. 1790, po którym fasada raz jeszcze odbudowana otrzymała klasycystycz-ne, obeliskowe hełmy wież i w tej formie przetrwała po rok 1945.

Fasada katedry została ukończona już w czasach zaboru pruskiego dokonanego z początkiem r. 1793. Zamknięta została wtedy długa epoka, w której układ całego zespołu osadniczego znajdował swoje przestrzenne kulminacje głównie w wyniosłych, dominujących bryłach kościołów i w ich wieżach. Co więcej, dominanty te uległy wkrótce ilościowemu ograniczeniu, by przypomnieć choćby rozbiórkę kościoła far-nego.

OD KOŃCA XVIII WIEKU DO ROKU 1900. Prusacy, którzy mieli aneksję Wielkopolski szczegółowo przygotowaną, bez zwłoki przystąpili do organizowania tzw. Prus Południowych. Najważniejsza pod względem gospodarczym była organizacja „kamer wojemio-ekonomicznych” (najpierw dwu, potem trzech), z których jedna powstała w Poznaniu — największym mieście na zagarniętych w II rozbiorze ziemiach składających się na Prusy Południowe. Niezależnie od „kamery” powołana została „rejencja” mająca przede wszystkim władzę sądową. Dla tej ostatniej przeznaczono zamek. „Kamera” ja-

XLIII

ko właściwy organ administracyjny potrzebowała obszerniejszej siedziby i tę znaleziono w byłym kolegium jezuickim, podówczas szkole wojewódzkiej powstałej w wyniku sekularyzacji szkół jezuickich (szkołę tę przeniesiono do pierwotnego gmachu przy ul. Gołębiej). Realizując te plany Prusacy przystąpili natychmiast do burzenia pozostałości późnośredniowiecznych zabudowań zamku, łącznie z wieżą; wyburzeń dokonano w r. 1794, a już w dwa lata później do budynku Kazimierza Raczyńskiego dodany był nowy człon o skrajnie użytkowej i architektonicznie bezwyrazowej formie. Jednocześnie zaczęli Prusacy burzyć także mury obronne wokół miasta. Na zachodnim przedpolu zamku — na górnej terasie i obniżeniu Bogdanki — wytyczona została szeroka południkowa aleja, a wzdłuż niej rozmierzono działki dla kadry pruskich urzędników (wzniesiono domy piętrowe, ustawione kalenicowo, przeważnie w zwartej zabudowie). A eja ta (późniejsza Wilhelmowska, obecnie Marcinkowskiego) miała w perspektywie na północ kościół karmelitów, od południa nie dochodziła do kościoła św. Marcina. Jej kontynuacją z tej strony była ul. Podgórna zstępująca z górnej terasy do rozstaju dróg przed bramą Wrocławską. Twórcą tego założenia był architekt i urbanista Dawid Gilly.

W r. 1796 uległy konfiskacie majątki kościelne, co automatycznie rozwiązało kwestię jurydyk duchownych. W roku następnym włączone zostały do miasta te z nich, które znajdowały się wokół Pognania lewobrzeżnego, a więc Św. Marcin, $w. Wojciech, Wenetowo szpitalne świętołazarskie i Wymy-kowo benedyktynek. Miasteczka kapitulne i biskupie prawego brzegu przyłączone zostały do miasta w r. 1800. Jednocześnie wykupywano niektóre grunty szlacheckie potrzebne dla wytyczenia nowego planu miasta; w r. 1798 nabyta została w ten sposób Musza Góra, na której można było rozplanować prostopadły do alei (Marcinkowskiego), wydłużony plac (Wilhelmowski, obecnie Wolności).

W związku z kasacją dóbr kościelnych garnizon pruski otrzymał na swą „bazę” grunty uprawne klasztoru karmelitów bosych (wzdłuż obecnej ul. Solnej); powstał tam również magazyn zbożowy. Także klasztor tutejszy został wcześniej od innych skasowany (już w r. 1801), a w jego budynku urządzono wojskowy szpital. Kościół zamieniony został na garnizonowy ewangelicki, co z pewnością nie pozostawało bez związku z j>ge osiową ekspozycją zamykającą perspektywę alei Na południe cd kościoła wytyczono przestronny „plac parad” (później pl. Działowy).

Po scaleniu terenu miejskiego już od ok. r. 1800 powsta-