Zaproszenie do socjologii Peter L Berger7 (2)

I

lokalnego fryzjera, bądź leż chodzenie zawsze pod krawatem czy bieganie na bosaka już od połowy marca. Wybór grupy pociąga jednak za sobą także pewien dobór symboli intelektualnych, które dobrze jest wystawić na pokaz rozczytując się pasjami w „National Review" lub „Dissent" (w zależności od przypadku), delektując się recytowaniem Allena Cinsberga przy akompaniamencie najnowocześniejszego jazzu, znając imiona wszystkich prezesów sieci korporacji, na które ma się oko, bądź okazując niewypowiedzianą pogardę każdemu, kto przyzna się do nieznajomości poetów metafizycznych. Republikanizm Goldwatera, trockizm, Zen lub nowa krytyka — wszystkie te szacowne formy Weltanschauung mogą ułatwić randki w sobotnie wieczory lub zniweczyć je, zatruć stosunki ze współmieszkańcami pokoju lub stać się podstawą trwałych przyjaźni z osobnikami unikanymi dotąd jak morowa zaraza. Odkrywa się też wtedy, że niektóre dziewczyny można poderwać na sportowy samochód, a niektóre na Johna Donne'a. Naturalnie jedynie wyjątkowo złośliwy socjolog mógłby uważać, że ten wybór między linią jaguara a linią Donne a będzie się rozstrzygał w kategoriach alarmu strategicznego.

Teoria grup odniesienia wskazuje, że przynależność towarzyska lub rezygnacja z niej zazwyczaj pociąga za sobą szczególne uwikłania poznawcze. Ktoś przyłącza się do jakiejś grupy i tym samym „wie", że świat jest taki to a taki. Przechodzi z tej grupy do innej i „wie" teraz, że z pewnością się mylił. Każda grupa, do której ktoś siebie odnosi, zajmuje w świecie uprzywilejowaną pozycję. Każda rola pociąga z sobą jakiś światopogląd. Wybierając określonych ludzi, wybiera się określony świat życia. O ile socjologia wiedzy daje nam szeroki obraz procesu społecznej konstrukcji rzeczywistości, o tyle teoria grup odniesienia ukazuje nam mnogość małych warsztatów, w których koterie konstruktorów uniwersum wykuwają swe modele kosmosu. Dynamika socjopsychologiczna leżąca u podstaw tego procesu to przypuszczalnie ta sama dynamika, której przypatrywaliśmy się w związku z teorią ról — odwieczna ludzka potrzeba akceptacji, uczestnictwa, życia w świecie wraz z innymi.

Niektóre eksperymenty prowadzone przez psychologów społecznych nad sposobami, w jakie opinia grupy wpływa na postrzeganie nawet obiektów fizycznych, dają nam wyobrażenie o nieodpartej sile tego nacisku. Człowiek, któremu przedstawimy przedmiot o długości na przykład siedemdziesięciu pięciu centymetrów, będzie stopniowo zmieniał swą początkowo poprawną ocenę jego rozmiarów, jeśli zostanie umieszczony w grupie eksperymentalnej, której wszyscy członkowie nieustannie zapewniają, że

114 prawdziwa długość przedmiotu wynosi jakieś dwadzieścia pięć centymetrów. Nie powinno nas więc dziwić, że opinie grupowe w sprawach politycznych, etycznych czy estetycznych muszą działać z jeszcze większą siłą, skoro człowiek poddawany takiej presji nie może w desperacji uciec się do pomocy jakiejś politycznej, etycznej czy estetycznej taśmy mierniczej.

A gdyby nawet próbował, to grupa oczywiście zaprzeczyłaby, że jego miernik jest miernikiem podstawowym. Miernik ważności jednej grupy jest dla innej wskaźnikiem ciemnoty. Kryteria kanonizacji i klątwy są zmienne. Wybierając towarzyszy zabaw, wybieramy bogów.

W rozdziale tym wyróżniliśmy niektóre wątki myśli socjologicznej, które przedstawiają obraz obecności społeczeństwa w człowieku, uzupełniając nasz poprzedni obraz człowieka w społeczeństwie. Obecnie nasz obraz społeczeństwa jako wielkiego więzienia nie wydaje się już wystarczający, chyba że zostanie w nim uwzględniony taki szczegół, iż nienaruszalności jego ścian pilnie strzegą sami więźniowie. Nasze uwięzienie w społeczeństwie okazuje się wówczas zarówno czymś zrodzonym z wnętrza nas samych, jak i efektem działania sił zewnętrznych. Bardziej adekwatnym wyobrażeniem rzeczywistości społecznej byłby teraz teatr lalek w kolejnych odsłonach marionetki tańczą na niewidzialnych nitkach, ochoczo odgrywając swe rólki w wystawianej właśnie tragikomedii. Analogii tej nie możemy jednak posunąć zbyt daleko. Pierrot z teatru marionetek nie ma ani woli, ani świadomości, natomiast Pierrot sceny społecznej nie chce niczego więcej niż los pisany mu w scenariuszu — i ma cały system filozofii, aby to wszystko uzasadnić.

Podstawowym terminem używanym przez socjologów w odniesieniu do zjawisk rozważanych w niniejszym rozdziale jest termin „internalizacja". Podczas socjalizacji dokonuje się właśnie internalizacja świata społecznego w osobowości dziecka. Ten sam proces, choć może w słabszej formie, zachodzi zawsze, ilekroć dorosły wkracza w nowy kontekst społeczny lub do nowej grupy społecznej. Społeczeństwo jest tedy nie tylko czymś „tam na zewnątrz", w Durkheimowskim sensie, lecz także czymś „tu wewnątrz’ — częścią naszego najgłębszego jestestwa. Jedynie zrozumienie internalizacji pozwala pojąć zdumiewający fakt, że większość zewnętrznych nacisków kontrolnych najczęściej skutecznie działa w społeczeństwie na większość ludzi. Społeczeństwo nie tylko kontroluje nasze ruchy, lecz kształtuje naszą tożsamość, nasze myśli i uczucia. Struktury społeczeństwa stają się strukturami naszej własnej świadomości. Społeczeństwo nie zatrzymuje się na granicy naszego ciała. Społeczeństwo zarówno nas

115