Image 03 (14)

ny, nazwa! ją historyką. Nazwa la rozpowszechniła się oprócz środowisk polskich, także w niektórych językach /achodniocinopciskich (angielski, niemiecki). W roku 1921 inny z wybitnych historyków polskich, Marceli Hande[smao, przygotowując dla „studiujących historię polską” nową pracę teoretyczną z zakresu historii, nazwał ją także „Historyką”. Jak sam przyznaje zapożyczył ją od „mistrza nauki naszej Lelewela, choć w użyciu terminu “Historyka” różni się od niego nieco”. Handelsman stwierdza, że przez “Historykę" rozumie on teorię historii, to jest naukę poświęconą zagadnieniom:

1)    teorii poznania historycznego,

2)    procesu twórczego historii,

3)    metody badań historycznych.

Tak więc termin „Historyka" utrwalił się i wszedł niejako do nomenklatury nauki polskiej. Wkrótce jednak jego miejsce zaczęły zajmować inne terminy: teoria historii, metodologia historii, metodyka badań historycznych, teoria i praktyka historii. Z czasem na czoło wysunęły się w miejsce „Historyki” terminy teoria historii i metodologia historii w znaczeniu szerokim, obejmującym wszelkie zagadnienia dotyczące historii jako nauki. Mimo, iż zdawać by się mogło, że oba terminy są sobie równoznaczne, inny metodolog, Wanda Moszcz.eńska znajduje w nich „odcienie znaczeniowe”. Według niej na teorię nauki historycznej składają się dwa wielkie problemy: problem przedmiotu poznania historycznego, czyli rzeczywistości dziejowęj~oraz problem specyficznych właściwości, czyli charakteru tego poznania. Mieści się w tym również problem celów, możliwości i ograniczeń poznania historycznego. Teoria bowiem dostarcza badaczowi podstawowych, ale tylko ogólnych dyrektyw poznawczych i kryteriów do wewnętrznej hierarchizacji problematyki naukowej, które stanowią punkt wyjścia dla hipotez służących rozwiązaniu problemów naukowych historii. Ponieważ założenia teoretyczne nauki historycznej mieszczą w sobie tylko wskazówki najogólniejsze, historyk w świetle praktyki badawczej staje w związku z tym wobec poważnych nieraz trudności w rozwiązywaniu wielu problemów. Dlatego też według Moszczeń-skiej rozwiązanie powstałych trudności badawczych historyk może znaleźć tylko w metodologii historii, która jest terenem konfrontacji zarówno założeń teoretycznych, jak i praktyki badawczej. W wyniku tej konfrontacji mogą ujawnić się możliwości uściślenia i rozbudowania teorii, a wraz z tym dojście do ustalenia zasad procedury badawczej, zgodnej z właściwościami poznania historycznego i rzeczywistości dziejowej. Tak więc wszelkie rozwiązania teoretyczne i praktyczne w dziedzinie badań może thić tylko metodologia historii będąca polem działania konfrontacji założeń teoretycznych i doświadczeń pr:iklvki badawczej.

Jakie zatem zainteresowanie przejawia metodologia historii, co wchodzi w zakres jej rozważań? W oparciu o przedstawione powyżej zagadnienia ogólnej metodologii nauk i inne elementy oraz przyjęte wnioski w sprawie pewnych odrębności metodologii szczegółowych można uznać, że w zakres zainteresowania metodologii historii wchodzą dwa podstawowe, sprzęgnięte ze sobą elementy:

1)    rozważania nad czynnościami poznawczymi, jakie wykonuje historyk w postępowaniu badawczym rzeczywistości dziejowej, czyli inaczej rozważania nad nauką historyczną (jako rzemiosłem),

2)    rozważania nad rezultatami badań historyka wynikłymi z postępowania procesu badawczego, czyli nad nauką historyczną rozumianą jako wypracowany i ustalony zbiór twierdzeń o badanej dziedzinie (wycinku rzeczywistości dziejowej).

Niektórzy historycy (J. Topolski) uważają, że w zakres metodologii historii wchodzą także rozważania nad przedmiotem badań historycznych, czyli określonym wycinkiem rzeczywistości dziejowej. Inni uważają, że jest to wyspecjalizowany dział badań, który nie powinien być przedmiotem zainteresowania metodologii.

Celem nauki historycznej, jak każdej innej nauki, jest uzyskiwanie twierdzeń prawdziwych, wobec tego uzyskiwanie takich twierdzeń w pierwszym z wymienionych działów zainteresowań metodologii historii, może być pełne tylko w przypadku możliwości ich sprawdzenia i uzasadnienia. Dochodzi się do tego metodą konfrontacji owych twierdzeń w dziedzinie badanej, z tym, co o danej rzeczywistości wiemy, czyli co do tej pory nauka o tym ustaliła i zakodowane jest w naszej wiedzy (nazywanej wiedzą pozaźródlową). W zainteresowaniach metodologii leży z czym (czy w oparciu o co) historyk lej konfrontacji dokonuje. Wiedza historyka spełnia jakby funkcję zwierciadła odbijającego nasze twierdzenia (prawdziwe czy fałszywe). Chodzi o to, aby ta wiedza była możliwie pełna, jak najbogatsza, w przeciwnym przypadku zwierciadło będzie zniekształcać nasze sądy i twierdzenia w rekonstruowanym przez nas obrazie rzeczywistości (dziejów). Niemożliwe jest zatem uzasadnianie twierdzeń bez posiadania odpowiedniej wiedzy historycznej. Te dwa elementy są ze sobą ściśle sprzężone w całym procesie badawczym historyka. Wiedza o przedmiocie ma ogromne znaczenie w toku formułowania twierdzeń.

Należy podkreślić, że brak jest jak dotąd precyzyjnych określeń zakresu badań, jaki powinna obejmować metodologia historii, niejedno-

13