Image 21 (6)

duchowi czasu i potrzeb nauki historycznej. Powstał wówczas nowy model, czyli genetyczny, który za podstawę wyjaśniania przyjął nieprzerwany ciąg opisu kolejno występujący po sobie w czasie faktów (cegiełek) określonego układu . Im więcej faktów danego układu udało się ustalić i opisać, tym wyjaśnienie było pełniejsze.

Następnym modelem jaki powstał było wyjaśnienie przez czynniki (geograficzny, biologiczny, ekonomiczny, klimatyczny itd.). Wpływ na rozwój dziejów miały wywierać określone czynniki, jeden, dwa lub wszystkie razem, przy jednym dominującym lub oddziaływujących z jednakową siłą na zewnątrz układu. W zależności od rozumowania i interpretacji wyjaśnianiu rozwoju przez czynniki, zagrażało niebezpieczeństwo determinizmu, np. geograficznego, jeśli wyolbrzymiano wpływ jednego czynnika na dzieje. Poza tym, jak już podkreślaliśmy, istotna rozwoju nie tkwi przecież w czynnikach leżących nie w środku przebiegających procesów rzeczywistości społecznej, lecz na zewnątrz, przez co mogących wywierać wpływ tylko pośrednio na rozwój.

Istniał też model wyjaśniania przez prawa, a raczej dwa modele, jeden oparty został na uznaniu prawa ewolucyjnego, dokonywującego się zgodnie z prawem natury i niezależnie od występujących zdarzeń, postępu. Drugi model wyjaśniania przez prawa, oparty był na uznaniu nieokreślonych sił wewnętrznych poruszających układ, tymi siłami miały być między innymi „duch narodu” i „ewolucja energencyjna”.

Ostatni z przedstawionych przez nas modeli powstał na gruncie refleksji dialektycznej. Postawiono tu pytanie: jaki jest mechanizm rozwoju? Wyjaśnienie mechanizmu rozwoju stanowi tzw. autodynamizm wewnętrzny. Autodynamizm „oznacza szukanie wyjaśnienia zmian (ruchu) w wewnętrznym mechanizmie przekształcania się badanych całości, czyli przechodzenia od jednego ich stanu do drugiego. W ten sposób w ujęciu dialektycznym rzeczywistość badana ukazuje się jako dynamiczna całość znajdująca się w stałym wewnętrznie warunkowym ruchu i rozwoju. Dopiero takie ujęcie wprawia fakty historyczne w ruch, czyli tworzy z nich elementy działające procesu historycznego” (J.Topolski). Wyjaśnień zagadki ruchu i rozwoju należy szukać w samym procesie historycznym. Jednakże ten model (dialektyczny) wyjaśniający rozwój rzeczywistości dziejowej, w której żyjemy przyjmowany jest przez zwolenników czy sympatyków materializmu historycznego, inni go odrzucają przyjmując inne przedstawione przez nas modele.

Rozdział V

Fakt historyczny

1. Pojęcie faktu - terminologia

Fakt historyczny stanowi podstawową jjzęść składową procesu dziejowego, jest jego najmniejszą cząstką (cegiełką), jaką się daje uchwycić w procesie badawczym. Fakt historyczny stanowi zarazem podstawowy element przedmiotu badań historycznych. Ponieważ laki to jakieś prawdziwe zdarzenie powstałe w rzeczywistości, przeciwstawia się go mitom i legendoip, które co prawda również składają się z faktów, tyle tylko, że nie zaistniałych, lecz zmyślonych. Mówi się w związku z tym

0    tworzeniu legendy z jednej strony i ustalaniu faktów / drugiej strony. Zadaniem historyka jest poznawanie faktów zaistniał)eh w rzeczywistości

1    w imię prawdy historycznej obalanie legend i mitów.

Tak więc fakty skjadają się na całość rzeczywistości zwanej dzie-jami./Jęażdy' fakt jcst/laklem dziejowymi odzwierciedlającym w swojej cząstce rzeczywistość dziejową. W terminologii historycznej, obok pojęcia fakt dziejowy, występuje pojęć i t{ fakt historyczny), jest to ta sama cząstka dziejów, tyle tylko, że niejako myślowo przez Historyka wydzielona dla potrzeb badawczych. Fakt historyczny jest więc odpowiednikiem faktu dziejowego. Według W. Moszczeńskicj „fakty historyczne to te fakty, które są nauce znane lub będą jej znane ponieważ zachowały się o nich (_ mformacje w zabytkach przeszłości tzn. w źródłach historycznych. Każdy fakt historyczny jest faktem dziejowym, natomiast tylko drobna część ; faktów’ dziejowych to fakty historyczne, czyli fakty przeszłości dziejowej, •o których wiemy, lub wiedzieć będziemy, że miały one niegdyś miejsce”. Subtelności, które dzielą fakty dziejowe od faktów historycznych, wysnute przez W. Moszcz.cńską, w praktyce są mało zauważalne. Fakt historyczny i fakt dziejowy używane są wymiennie i nie prowadzi to do żadnych nieporozumień. Wśród historyków na ogół najbardziej przyjmowane jest pojęcie pozytywistyczne faktu, czyli faktów - cegiełek, z jakich składa się ^ rzeczywistość dziejowa i którą to rzeczywistość historyk rekonstruuje za pomocą owych cegiełek. Istotne jest i stanowi to podstawowy wymóg, aby rekonstrukcja była zgodna z faktami, to bowiem stanowi kryterium prawdziwości. :

Obok nazwy fakt historyczny funkcjonuje powszechnie inna nazwa mianow ieie./zjaw isko historyczne, co oznacza jedno i to samo. Historycy pojęciem zjawisko historyczne posługują się często. Niemniej mimo

67