img008 (102)

318 Umberto Eco

w zdaniach skierowanych do X sformułowanych tak, aby zrozumiał coś innego... Typologia może być bardzo obszerna, tyle tylko, że rodzi się podejrzenie, że ta produkcja podwójnych znaczeń jest charakterystyczna dla wszystkich systemów semiotycz-nych. W każdym razie tak jest w przypadku języka werbalnego, który analizuje Todoroy, Znak pozwala zawsze poznać coś więcej dzięki, aktywności interpretacyjnej. nieodłącznie związanej z uaktywniejiiem-Łnaczeaia-każdEgn wyrażenia. Każde słowo otwiera się zawsze na drugie znaczenie, gdyż obejmuje liczne konotacje, często sprzeczne. Każde wyrażenie językowe niesie opisy faktów', a fakty te mogą stać się zna-, kiem czegoś innego dzięki złożonym procesom inferencji. Każdy termin i każde wypowiedzenie wprowadzają we wspóltekstualny. krąg węziy p r zypusz c z e ń. Istnieje aktywność aktualizacji linearnego przejawu tekstu, będąca zawsze kooperacją pozwalającą powiedzieć tekstowi to, czego na pozór nie mówi, lecz w jakiś sposób pragnie dać do zrozumienia odbiorcy¹. Wystarczy, żebym powiedział: „w tym pokoju jest zimno”, aby moje stwierdzenie mogio zostać zrozumiane jako rozkaz lub prośba o zamknięcie okna. Jeżyk z natury tworzy drugie czy też pośrednie znaczenia. Po co nazywać „symboliczną” tę jego własność? Todoroy pierwszy przyznaje², że różnica między znakiem i symbolem nie wynika z faktu, że pierwszy jest arbitralny, a drugi umotywowany. Nie może nawet przeciwstawić niewyczerpalności symbolu jednoznaczności znaku, ponieważ „opis samego procesu staje się jedną z jego konsekwencji”.

Ale w talom razie po co nazywać symbolicznym to, co jest semiotyczne? Nie chodzi tu wyłącznie o kwestię terminologiczną. W rzeczywistości Todoroy w swojej typologii zmuszony jest pod tą samą egidą trybu symbolicznego umieścić a) zjawiska zwykłej implikatury, z powodu których zdanie wypowiedziane bez uzasadnienia lub z przesadną emfazą w przekazaniu informacji rozbudza podejrzenie, że mówiący pragnie zasugerować coś innego; i, z drugiej strony, b) typowe zjawiska „symbolizmu” poetyckiego, w którym obraz wylania się z kontekstu i nasyca się niezliczonymi potencjalnymi znaczeniami, otwierając nieskończoną ilość możliwych interpretacji. Zapewne Todoroy podciąga pod kategorie symbolu to wszystko, co stymuluje (lub co jest wytworzone przez) interpretację,„Lecz jest to charakterystyczną cechą całej semiotyki.

Todoroy jest świadom tych podobieństw:

nie mam do zaproponowania żadnej nowej „teorii symbolu” czy też nowej „teorii interpretacji” [...] Próbuję stworzyć schemat, pozwalający zrozumieć, w jaki sposób mogło zaistnieć

tak wiele różnych teorii, nie przystających do siebie podziałów, sprzecznych definicji [...j Nie

pragnę decydować o tym, czym jest, symbol, czym. jest alegoria i jak znaleźć właściwą interpretację chciałbym jedynie zrozumieć i, jeśli to możliwe, zachować to, co jest złożone i mnogie³.

Spośród wszystkich projektów usprawiedliwiających podobieństwa rodziny, propozycja Todorova jest jedną z najbardziej ekumenicznych: symboliczne jest, to wszystko. co pozwala na internretacie i uaktywnienie znaczeń pośrednich. Jednak, jak już powiedziano, kategoryzacja ta jest jeszcze zanadto ogólnikowa. Ta teoria symbolu, zaprzeczająca samej sobie już jako propozycja, stwierdza jedynie, że kiedy zamknie się słownik i zacznie mówić, wszystko w języku (i z pewnością również w językach niewerbalnych) jest symboliczne. Symboliczna jest zatem także praktyka tekstu, inaczej rnó wiąc, cala komunikacja.

Jeśli „symboliczna" jest wszelka praktyka tekstowa, tym bardziej jest symboliczną retoryczna praktyka.tekstowa,, przez którą rozumiemy strategie tekstowe rządzone regułami, które pozwalają na przekazanie znaczenia pośrednio, poprzez z a s t ą p i e-n ie terminów czy dłuższych fragmentów tekstu: takie jak metafora, czyli zastąpienie jednego terminu innym, pokrewnym, metonimia, czyli zastąpienie danego lokscmu jednym z własnych sanów i na odwrót, ironia, a więc stwierdzenie x poprzez stwierdzenie (którego sztuczność w jakiś sposób zostaje zasygnalizowana) n i p,-x itd.

Zamiany retoryczne stanowią bez wątpienia typowy przypadek znaczenia pośledniego. Na pozór język mówi daną rzecz, lecz to, co przekazuje on na poziomie denota-cyjnym, wydaje się zaprzeczać albo regułom leksykalnym, albo naszemu doświadczeniu świata (a zatem, generalnie, jakiejś regule encyklopedycznej®): „Samochód pochłania! drogę” to wyrażenie kontrastujące z regularni tak zwanej ścisłej podkalegoryzaeji, przypisujące „pochłanianiu” dopełnienie organiczne, a także organiczny podmiot, podczas gdy reguiy te przypisują „samochodowi” semy czy własności nieorganiczne. Jako że z punktu widzenia „gramatycznego” zdanie powinno być uznane za niepoprawne, zakłada się, że jest ono nośnikiem innego sensu. Stąd proces interpretacji oparty na regułach retorycznych. „Gkwanni wszedł do pokoju: w kącie płonęły drzewa”: wyrażenie to nie zgadza się z naszym doświadczeniem zarejestrowanym przez obowiązującą encyklopedię. W pokojach nie rosną drzewa. Zatem jeśli zdanie nie kłamie, „drzewa” muszą znaczyć coś innego; chodzi o metaforę polan palących się w kominku. Mamy tu do czynienia z motywacją pragmatyczną, która popycha nas do interpretacji retorycznej, gdyż zaakceptowanie znaczenia „dosłownego”, czyli denotacyjnego, sprawiłoby, iż

1

   Por. U. lico, Lector infabuła,. Milami 1970.

2

   T. Todoroy Symbolisme et interprelation, op. cit., s. 16.

3

Ibidem, s. 21.

Por. artykuł Znaczenie.