img008 (92)

stałego i na zawsze określonego. Pisze Cassirer: „Dzięki nagłej metamorfozie wszystko może się zmienić we wszystko. Jeśli istnieje jakaś charakterystyczna i uderzająca cecha świata mitycznego, jakieś prawo, które nim rządzi, to właśnie prawo metamorfozy”⁹. W bajce wróżka dotknięciem czarodziejskiej różdżki zmienia dynię w karetę, a szczura w woźnicę, bohater uciekający przed goniącym go przeciwnikiem rzuca za siebie grzebień, który zamienia się w gęsty las. Przemianom ulegają też ludzie — zostają oni zaklęci w zwierzęta, kamienie czy inne przedmioty martwe.

Omówione właściwości bajki — animizację, personifikację, prawo metamorfozy i zawieszenie „naturalnej” przewidywalności, chcielibyśmy potraktować jako właściwy~~rd5eń^bajiki. [genetycznie wywodzący się z archaicznych pokładówJk^SaiyLdudowej -t nawiąźu-jący do reguł myślenia mitycznego. wskazane osobliwości budowy świata bajki decydują o tak istotnej w tekstach tego gatunku atmosferze emocjonalnego napięcia, oczekiwania na coś niezwykłego, niebanalnego, co w codziennym życiu zdarzyć się nie może.

Czas teraz przejść do innych wyznaczników bajki, eksponowanych w definicjach folklorystów i teoretyków literatury, aby sprawdzić ich użyteczność przy opisie różnych modeli fantastyki w literaturze dziecięcej. Dotyczą one istotnych aspektów tekstów bajkowych, aczkolwiek, jak się zdaje, zakres ich występowania nie obejmuje całości rozpatrywanego tu materiału literackiego. Cech charakterystycznych tego rodzaju twórczości upatrywano przede wszystkim w koncepcji budowy fabuły, w jej specyficznej celowości.    f

J. Hankiss pisze: „Baśń żyje naszym pragnieniem i naszą radością odnalezienia w wyobraźni świata wolności, gdzie spełniają się nasze słuszne życzenia, wszystkie nasze wymagania moralne i społeczne” ¹⁰. F. von der Leyen zaś dodaje: „Baśń chroni przed nieszczęściem, obiecując wieczną pomyślność (...) dąży do pełni, nie do ścisłości”ⁿ. Istotnym składnikiem „światopoglądu” bajki jest zatem jej optymizm — bohaterowie pozytywni zawsze odnoszą zwycięstwo, zaś akcja rozwija się w pożądanym przez czytelnika kierunku. Autorzy przytoczonych definicji akcentują także niezwykle istotną w tekstach tego rodzaju ich funkcję kompensacyjną czy wręcz psychoterapeutyczną. Bajka pomaga odnaleźć w wyimaginowanym święcie swoiste antidotum na to wszystko, co w społecznej czy rodzinnej rzeczywistości budzi protest i staje się źródłem udręki. Ważną rolę w takiej „autoterapii” przypisują tekstom bajkowym przedstawiciele szkoły psychoanalitycznej. Warto tu wspomnieć przede wszystkim

0    rozprawach B. Bettelheima, dostrzegającego w lekturze baśni istotną pomoc w przeciwdziałaniu lękom czy nawet stanom neurotycznym u dzieci¹².

Te wyznaczniki bajki, mimo ich bezsprzecznie szerokiego zasięgu, nie mają jednak charakteru powszechnego. Baśń inie zawsze zmierza bowiem do happy endu — wystarczy wspomnieć min. niektóre „smutne” baśnie Andersena, przepojonego tęsknotą i nostalgią Piotrusia Pana Barrdego, a także pełne zadumy

1    niewesołych refleksji baśnie J. Korczaka. Również trudno mówić o „obowiązkowym” występowaniu w każdym z egzemplarzy gatunku takich cech, jiak: zwartość kompozycyjna („jasność tematu i precyzja ustrojowa” ¹³), maksymalne uproszczenie i stypizowanie sylwetek bohaterów, a także nieokreślony czas i przestrzeń. Lapidarności i zwartości kompozycyjnej przeczą przede wszystkim rozbudowane pod względem fabularnym baśnie i ich cykle, zwykle łączące elementy fantastyczne z realistycznymi, poetyckie z awanturniczymi czy nawet satyrycznymi. Przypomnijmy tu chociażby syńkretyczną i wielowątkową baśń M. Ko-

15