img009 (94)

nopnickiej O krasnoludkach i sierotce Marysi; Mary Poppins — kilkutomową „nowoczesną baśń” P. Tra-vers, zbiór - poetyckich baśni Marcin spod dzikiej jabłoni E. Farjeom czy utwór E. Nesbit Pięcioro dzieci i coś, w której fabuła baśniowa zespolona została z elementami typowo baśniowymi (czarodziejski piaskowy ludek, wędrówki w czasie itp.). Czasowo-prze-strzennej nieokreśloności, 'odczuwanej dość powszechnie jako jeden z najistotniejszych wyznaczników tego gatunku, przeczy, często zwłaszcza w literaturze nowszej, lokalizacja świata czarów i niezwykłości w najbliższym otoczeniu dziećka żyjącego współcześnie w mieście (akcja Pierścionka pani Izabeli H. Januszewskiej rozgrywa się w wielkomiejskim „galeriowcu”) czy też w zwykłej wiejskiej chacie (W Wojtusiowej izbie J. Porazińskiej). Również nieco ,,na wyrost” (oczywiście w odniesieniu do całości materiału literackiego, który stanie się podstawą naszych rozważań i któremu .przypisujemy „rdzenne” cechy ponadgatun-kowo rozumianej baśni) zdaje się być sformułowany sąd S. Fryciego: „Oparty na tryumfie dobra nad złem schemat kompozycyjny baśni, prosta i klarowna dla percepcji dziecięcej rzeczywistość baśniowa z kontrastowo zestawionymi postaciami o szlachetnych i negatywnych cechach charakteru oraz ludowa mądrość i prawdy moralne zawarte w obrazowej alegorii bajkowej kryją w sobie ważne, z wychowawczego punktu widzenia, wartości, które umiejętnie spożytkowane — mogą mieć znaczny wpływ na moralny rozwój dziecka” ¹⁴. Zapytajmy — jaka jest bohaterka Alicji w krainie czarów? Czy da się wpisać jednoznacznie w aksjologicznie określony kanon postaci baśniowych? A świat przedstawiony w pięknym utworze E. T. A. Hoffmanna Dziadek do Orzechów — czy rzeczywiście jest on łatwo zrozumiały (zwłaszcza dla dziecięcego

odbiorcy) i czy „zrozumiałość” i klarowność jego budowy były rzeczywiście zamierzeniem autora?

Zgłoszone tu zastrzeżenia nie mają oczywiście na celu podważania zasadności „morfologicznego” ujmowania istoty bajki i szczególnego eksponowania przy jej analizie sposobów konstrukcji fabuły (ten typ postępowania okaże się szczególnie użyteczny w odniesieniu do ludowej bajiki magicznej i jej literackich adaptacji, o czym dokładniej w dalszej części pracy). Chodziło nam jedynie o zasygnalizowanie nieprzysta-walności definicji wyprowadzonej _z rozbioru tradycyjnych wątków o genezie ludowej do szeregu wybitnych tekstów literackich, wykazujących na poziomie bardziej ogólnym najważniejsze cechy baśni. Nieprzy-stawalność ta jest naturalną (konsekwencją różnej sytuacji tekstów obiegu ludowego i dzieł artystycznych wobec macierzystych wzorców gatunkowych. W przypadku pierwszym — bezpośrednia zależność od określonej tradycji narracyjnej i oczekiwań słuchaczy decyduje o daleko posuniętej wierności wobec przyjętego wzorca i w konsekwencji wpływa stabilizująco na

sposób ukształtowania wypowiedzi, w drugim zaś _

właściwy dla literatury pięknej typ relacji między modelem gatunkowym a indywidualnym dziełem, dający się określić jako szczególny rodzaj dialogu z określonym rejonem tradycji, dopuszcza znacznie większą liczbę elementów indywidualnych, _a nawet mniej lub bardziej znaczne naruszanie ustalonych konwencji.

Stąd też wymienione poprzednio właściwości bajki: \ / prostota i stereotypowość konstrukcji fabularnych, v\j jednoznaczność postaw 'bohaterów, przejrzysta aksjo- \S logia, ukierunkowanie akcji na happy end, kompen- # sacyjny charakter fabuł, nieokreślony czas i przestrzeń /f „obowiązują” w bajce ludowej i większości (choć nie wszystkich!) jej literackich adaptacji. W baśni lite-2 — D-ajica w literaturze...

17