img017 (61)

budowy fizycznej. Sporo refleksji, dotyczących ludzkich charakterów, wad i słabości, można znaleźć w pismach filozofów rzymskich: Cycerona, Seneki, Marka Aureliusza. W czasach nowożytnych refleksje uwzględniające obserwacje ludzkiego zachowania się występują u filozofów interesujących się problemami życia ludzkiego: Michela de Montaigne’a, Blaise Pascala, Thomasa Hobbesa, Franęois Voltaire’a, Artura Schopenhauera i in. Próby tworzenia uogólnień charakterologicznych, wzorowane na Teofraście,- znajdujemy u Nicolas Chamforta, Franęois de La Roche-foucaulda, Jean Bruyere’a, którzy w formie literackiej przedstawiali typowe sposoby współżycia między ludźmi oraz motywy kierujące ich działaniem.

Z refleksjami wysnuwanymi z obserwacji zachowania dziecka można spotkać się u pedagogów i filozofów zajmujących się problematyką pedagogiczną. J. A. Komeński, John Locke czy J. J. Rousseau opierali swe koncepcje pedagogiczne m.in. na poczynionych obserwacjach; również systemy pedagogiczne J. F. Herbarta, J. H. Pestalozziego, Bronisława Trentowskiego oraz innych pedagogów działających w XIX wieku w jakimś stopniu dotyczyły istniejącej ówcześnie rzeczywistości pedagogicznej poznawanej za pośrednictwem konkretnych zjawisk.

Niektóre spostrzeżenia i refleksje, zawarte w dziełach wymienionych wyżej filozofów i pedagogów, nawiązywały do dokonywanych przez nich obserwacji. Były to jednak obserwacje mniej lub bardziej dorywcze, prowadzone bez wyraźnie ustalonego planu badań. Poczynionych obserwacji nie rejestrowano we właściwy sposób, zaś wyprowadzane z nich wnioski nie opierały się na odpowiedniej ilości należycie opisanych faktów.

Teoretycznych podstaw metody obserwacji należy szukać w założeniach metodologicznych wypracowanych przez empiryzm, rozwiniętych następnie i zmodyfikowanych przez pozytywizm. Zgodnie z poglądami Francisa Bacona, J. Locke’a i innych filozofów-empirystów doświadczenie oparte na obserwacji jest jedynym źródłem wiedzy o świecie. Przyjmowali oni dwa rodzaje doświadczenia, a mianowicie: doświadczenie zewnętrzne oraz wewnętrzne, uzasadniając zarówno wartość obserwacji obiektywnych zjawisk, jak też zakładając możność oparcia wiedzy na danych introspek-cyjnych.

Augustę Comte, twórca pozytywizmu, twierdził również, iż jedynym źródłem wiedzy jest doświadczenie. Uznawał on jednak tylko jeden rodzaj doświadczenia, a mianowicie doświadczenie zewnętrzne. Negując naukową wartość introspekcji i odrzucając możność posiadania wiedzy q przeżyciach psychicznych, przedmiotem nauki pragnął uczynić wyłącznie zjawiska obiektywne, mogące być przedmiotem obserwacji. A. Comte odrzucał całą problematykę metafizyczną będącą dotychczas przedmiotem rozważań filozofów i ograniczał zadania nauki do badania obiektywnych faktów, których poznanie może przynieść korzyści praktyczne.

Koncepcje pozytywistyczne znalazły swój oddźwięk w psychologii. Wilhelm Wundt sądził, że psychologia powinna badać jedynie empirycznie stwierdzalne zjawiska, posługując się przy tym metodą eksperymentu. W. Wundt badał niektóre prostsze przeżycia psychiczne oraz odpowiadające im objawy fizjologiczne. Dla poznania subiektywnych treści przeżyć stosował metodę introspekcji, zaś objawy fizjologiczne analizował za pomocą odpowiednich aparatów pomiarowych oraz poprzez obserwacje zachowania się badanych osób dokonywane w określonych sytuacjach eksperymentalnych. Obserwacja w badaniach W. Wundta odgrywała pomocniczą rolę, zasadnicze znaczenie miały natomiast wypowiedzi intrós-pekcyjne, które służyły jako materiał do szczegółowego opisu treści życia psychicznego i wykrywania kierujących nim prawidłowości. Dotyczyły one głównie związków między różnymi rodzajami przeżyć psychicznych, miały zatem charakter subiektywny. Odnosiły się także do zależności między treścią przeżyć a niektórymi procesami fizjologicznymi, przede wszystkim procesami oddychania i krążenia. Badania psychofizjologów nie przyczyniły się do poznania podstawowych praw kierujących psychiką, gdyż niezależnie od subiektywizmu tych badań dotyczyły one procesów fizjologicznych odgrywających w powstawaniu procesów psychicznych jedynie marginesową rolę.

Pierwsze próby szerszego zastosowania metody obserwacji w badaniach zachowania się były dokonywane przez biologów i zoopsychologów. Ch. R. Darwin przeprowadzał obserwacje zewnętrznych objawów uczuć u ludzi i zwierząt. Na podstawie obserwacji Lewis Morgan tłumaczył zachowanie się zwierząt wpływem określonych instynktów, Jacąues Loeb — funkcjonowaniem tropizmów, zaś Herbert Jennings — plastycznością reakcji przystosowawczych.

Obserwacje zachowania się, w połączeniu z metodą eksperymentu, były stosowane przez behawiorystów. E. L. Thorndike realizował eksperymenty na zwierzętach, stwarzając warunki eksperymentalne za pomocą odpowiednio skonstruowanych labiryntów i innych urządzeń. Dokonywane przy tym obserwacje dostarczały materiałów pozwalających na sformułowanie podstawowych praw uczenia się. J. B. Watson wypracował model badania polegający na tworzeniu sytuacji eksperymentalnych łączących się z działaniem odpowiednich bodźców zewnętrznych oraz obserwowaniu i dokonywaniu pomiarów wywoływanych przez nie reakcji; usiłowano go następnie stosować przy rozwiązywaniu zagadnień praktycznych, związanych z wychowaniem, działalnością produkcyjną, reklamą, propagandą.

3 — Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 33