img084 (13)

zmian, lecz szersze warstwy mogły teraz cieszyć się zdobyczami współczesnej cywilizacji. Na przykład własny samochód przynajmniej dla warstw średnich przestał być nieosiągalnym luksusem. W 1938 r. było w Wielkiej Brytanii ponad 50 samochodów na 1000 ludności, a we Francji nawet nieco więcej. Stan podobny osiągnięto w Polsce pod koniec lat siedemdziesiątych, a w 1938 r. w Polsce odpowiedni wskaźnik był pięćdziesięciokrotnie niższy.

Jednak gospodarka Francji przedstawiała się gorzej niż brytyjska, choć Francja przeżyła także okres koniunktury przedkryzysowej, ale z samego kryzysu nie mogła się wydobyćd jedyna spośród krajów Europy w porównaniu ze stanem z 1928/29 r. zanocowała ujemny wynik gospodarczy w latach trzydziestych (nie powróciła do stanu przedkryzysowego). Istotne znaczenie dla klimatu społecznego miały lata Frontu Ludowego w połowie lat trzydziestych, gdy dzięki naciskowi organizacji robotniczych i polityce rządu Bluma place i poziom życiowy robotników i częściowo także innych warstw pracujących wzrosły. Później jednak część tych zdobyczy utracono. W sumie dość przestarzałe struktury społeczne funkcjonowały nadał, co powodowało zaostrzenie konfliktów społecznych i radykalizmu politycznego. Jednak nie doszło do gwałtownych przewrotów, ponieważ umiarkowane siły społeczne i ich polityczne odpowiedniki były wystarczająco silne, a poparcie społeczne dia elementów radykalnych niewystarczające do podważenia istniejącego ustroju.

W strukturze poszczególnych warstw zaszły jednak pewne przesunięcia, które trzeba odnotować. I tak skonsolidował się wielki kapitał, który wywierał teraz większy wpływ na państwo i opierał się na jego pomocy. Nastąpiła koncentracja własności i zarządzania oraz ruszyła produkcja masowa, taśmowa. Było coraz więcej wielkich i bardzo wielkich fabryk, w tym fabryki samochodów znanych i dziś' marek (Citroen, Peugeot, Renault). W związku z tym zmienił się skład klasy robotniczej, w której szeregach przeważali teraz robotnicy przyuczeni zamiast wykwalifikowanych rzemieślników. Rosła liczba pracowników umysłowych i pracowników sektora usług. Natomiast drobny i średni przemysł nie mógł nadążyć za wielką produkcją, zwłaszcza gdy robotnicy wywalczyli w latach trzydziestych podwyżkę płac i liczne świadczenia. Rolnictwo nie dotrzymywało kroku reszcie gospodarki w związku ze swym zacofaniem technicznym i znacznym jeszcze rozdrobnieniem. Pokazuje to statystyka plonów, które we Francji były większe nieco niż w Polsce, lecz o ok. 30% niższe od brytyjskich i niemieckich.

Całkiem inaczej ukształtowała się sytuacja w sąsiednich Niemczech, które były głównym przegranym I wojny światowej i z tego powodu nie mogły łatwo osiągnąć stabilizacji. Musiały m.in. płacić olbrzymie reparacje wo-

jenne. Jeśli chodzi o warstwy społeczne przegrywające i wygrywające na inflacji i drożyźnie pierwszych lat, to sytuacja kształtowała się w ogólnych zarysach podobnie jak we Francji: średnia klasa zrujnowana, robotnicy zrady-kalizowani, a rolnicy przeżywający okres względnej pomyślności. Również w Niemczech nastąpił w połowie lat dwudziestych okres wyraźnie dobrej koniunktury, który potem nazywano „złotymi latami”.

Natomiast kryzys Jat 1929-1933 zadał społeczeństwu niemieckiemu szczególnie silny cios, powodując masowe bezrobocie i degradację licznych środowisk robotniczych, drobnomieszczańskich i mieszczańskich. Radykali-zacja mas, pobudzana przez ekstremistyczne siły z obu stron barykady politycznej, wyszła w końcu na korzyść partii hitlerowskiej, która w 1933 r. przejęła władzę. Za jej rządów, aż do wybuchu wojny w 1939 r,, struktura społeczna i dotychczasowy ład społeczny nie uległy poważniejszym zmianom, a dzięki wzrostowi dobrobytu i likwidacji bezrobocia system hitlerowski utrwalał się coraz bardziej. Sprzyjające okoliczności zewnętrzne, zaprzestanie płacenia odszkodowań i długów oraz aktywna polityka interwencjonistyczna hitlerowskiego państwa przyniosła sukcesy. Wszystkie główne warstwy społeczeństwa niemieckiego nie miały podstaw do niezadowolenia ze swej sytuacji, zwłaszcza w zestawieniu z niedawnym kryzysem gospodarczym.

Struktury społeczno-zawodowe

Tab. 5. Podział ludności czynnej zawodowo według sektorów w rozwiniętych krajach europejskich (w odsetkach)

Rok	Sektor I: rolnictwo	Sektor 11: przemysł	Sektor 111: usługi
1910	42,6	30,8	26,6
1930	34,5	31,3	34,2
1950	27,5	34.8	37,7
1960	19,1	36,7	44,2
1970	11,4	37,9	50,7
1980	7,6	34,5	57,9
1990	5,3	30,1	64,8
1995	5,0	28,0	67,0

Źródło: R. l.eboutte, Vie et niort den bassins industriels en Europę, 1750-2000,

Paris 1997, s. 445.    31