img127

56 Anjrttj Mjikouiki,    l'unmna. Kulluf i |fivlu

Kryteria zewnątrzjęzykowe: narodowe, logiczne, autorytetu i uzusu

Kryterium zgodności z systemem języka bliskie jest zewnątrzjęzykowemu kryterium narodowemu. Istotą tego kryterium jest dostrzeganie i docenianie związku między kulturą danego narodu i jego językiem. Na to kryterium powoływali się obrońcy języka polskiego w różnych okresach naszych dziejów: w XV i XVI w., kiedy walczono o prawo posługiwania się polszczyzną literacką i o jej ukształtowanie; w XVII w., kiedy przeciwstawiano się modzie makaronizowama; w okresie oświecenia, kiedy trzeba było stawiać barierę masowemu napływowi galicyzmów; w XIX : na początku XX w., kiedy uczulano społeczeństwo na niezauważalne niejednokrotnie wpływy języków zaborców i zwalczano je w licznych poradnikach językowych, a także czasopismach.

Kryterium narodowe aktualizuje się przede wszystkim wtedy, kiedy mamy do czynienia ze szczególnym zagrożeniem kultury danego narodu lub nagłym odradzaniem się ducha narodowego (jak np. w Czechach na początku XIX w.). Postawa obronna wiąże się w tym wypadku z naciskiem na rodzimość struktur językowych, przeciwdziałaniem masowemu naśladownictwu opartemu bądź na inercji i bezmyślności, bądź na autorytecie języka obcego i snobistycznej chęci ujawniania jego znajomości. Problem rodzimości jest szczególnie żywy w wypadku języków narodów małych, często pozbawionych własnej państwowości, broniących się przed wpływami języka hegemona. To dotyczyło i dotyczy m.in. sytuacji Polski. Współcześnie problem ten ujawnia się wśród licznych narodów, których języki ulegają wpływom języka angielskiego jako międzynarodowego w dziedzinie nauki, techniki, gospodarki, reklamy. Wpływy te narastają i w krajach postkomunistycznych, które jednak do niedawna były bardziej uwrażliwione na ślady oddziaływań języka rosyjskiego. W ostatnim okresie liczba zapożyczeń angielskich w polskim języku naukowym i technicznym, przede wszystkim zaś w nazewnictwie związanym z biznesem, narasta lawinowo. Budzi to zdecydowany sprzeciw tych użytkowników języka i kodyfikatorów norm językowych, którzy uznają potrzebę umiaru w korzystaniu z wyrażeń obcych (zwłaszcza nicprzyswojonych).

Zbyt rygorystyczne zwalczanie elementów obcych w języku może przeradzać się w puryzm językowy. Język musi w jakimś stopniu pozostawać otwarty na wpływy obce, zachowywać równowagę między nimi i elementami rodzimymi. Procent internacjonalizmów, szczególnie w języku nauki i techniki, rośnie we wszystkich językach świata, stanowiąc jeden z przejawów unifikacji ludzkiej kultury. Tak więc walka o rodzimy kształt

Krwru tf»iwrtitn-ko»-r nirodom-ę. loticŁflf. łinonmj ■ ;iu\u języka nie powinna przeradzać się w tendencję do izolacji, do tworzenia getta językowego.

Jednocześnie jednak dbałość o rodzimy kształt słownictwa ogólnego ma swoje głębokie uzasadnienie wiążące się z przejrzystością rodzimych struktur słowotwórczych, słabiej ulegających zatarciu, a nawet jeśli są w pewnej mierze zatarte - zachowujących więcej skojarzeń, znaczeń naddanych. Zycie języka polega w dużym stopniu na obecności takich znaczeń i skojarzeń aktualizujących się w tekstach. Na przykład rodzime nazwy kwiatów bratek. niezapominajka, ostrózka, mieczyk są o wiele bogatsze skojarzeniowo niż obce gladiolusy, gerbery czy też floksy.

Język zawierający dużo elementów rodzimych jest bardziej konkretny, obrazowy, bardziej podatny na różnego rodzaju gry językowe, niesie też w sobie wartość istotną dla większości użytkowników: klimat bliskości i pewnego związanego z nią ciepła. Jednocześnie rodzime słowa i trazcologi-zmy zachowują szczególnie dużo z historii materialnej i duchowej narodu, z jemu właściwej interpretacji świata. I tak np. ewolucja znaczeniowa wyrazu oszczentno, wiodąca od ‘szydzenia’ ku 'szkalowaniu , a wyrazu szczer; -od ‘szerokiego, otwartego w sensie fizycznym' do ‘otwartego w sensie przenośnym', a tym samym ‘niezakłamanego, autentycznego, mówiącego prawdę’, wskazuje na pewne kierunki polskiego myślenia etycznego. Frazeolo* gizm gonić w piętkę ujawnia wpływ środowiska myśliwych na polski język ogólny (w odniesieniu do psa myśliwskiego zwrot ten znaczył ‘iść po śladach w odwrotną stronę niż należy'), a frazeologizm wyjśćjak Zabłocki na mydle utrwala w języku konkretne wydarzenie i konkretne nazwisko człowieka żyjącego w XVIII wieku.

Jak w wielu innych, tak i w tym zakresie ważny jest jednak umiar: trzeba doceniać również obecność obcych struktur wyrazowych, zwłaszcza międzynarodowej frazeologii wiążącej dany naród z całą kulturą europejską, trzeba doceniać zapożyczenia z różnych, nieraz bardzo odległych języków, które poświadczają historyczne związki różnych kultur i narodów.

Zupełnie inne względy leżą u podstaw formułowania kryterium logiczności struktur językowych. Jest to rozumowanie bliskie temu, które uzasadnia kryterium zgodności elementów języka z systemem językowym, tyle że w wypadku zasady logiczności broni się nie określonej struktury języka, ale określonej struktury myśli przejawiającej się w wyrażeniach języka. Jest to kryterium szczególnie istotne dla oceny budowy tekstów. Przy ocenianiu budowy wyrazów i związków frazeologicznych, w których w historycznym rozwoju języka utrwalają się często pewne nielogiczności, trzeba zachować powściągliwość. Przykładem utrwalonych nielogiczności może być niesymetryczna pod względem kategorii strony para słów: widomy ‘który może być widziany' i niewidomy ‘nie widzący’ czy też