img670

Tabela 7. W każdej grupie ludności zwolennicy dominującej opinii są bardziej chętni do wypowiedzi niż osoby z obozu mniejszości

Przykład: Zwolennicy i przeciwnicy polityki kanclerza federalnego Brandta w 1972 roku

	Podczas jazdy koleją chętnie rozmawialiby ze współpasażerem
	przedstawiciele dominującej opinii: zwolennicy Brandta (%)	przedstawiciele mniejszości: przeciwnicy Brandta (%)
1	2	3
Łącznie	49	35
Mężczyźni	57	44
Kobiety	42	27
Grupy wiekowe
16-29 lat	53	43
30-44 lata	47	37
45-59 lat	55	30
60 lat i więcej	42	34
Wykształcenie
Szkoła powszechna	45	29
Szkoła wyższa Grupy zawodowe Rolnicy	61	51
Robotnicy niewykwalifikowani	39	13
Robotnicy wykwalifikowani	40	24
Pracownicy umysłowi i urzędnicy niż-	45	30
szego i średniego szczebla	57	43
Pracownicy umysłowi i urzędnicy wyższego i najwyższego szczebla	62	47
Samodzielni przedsiębiorcy, wolne zawody	55	49
Miasto i wieś
Wsie (poniżej 5000 mieszkańców)	46	28
Małe miasta (5000-poniżej 20 000 mieszkańców).	46	42
Średnie miasta (20 000-poniżej 100 000 mieszkańców)	48	40
Duże miasta (100 000 mieszkańców i więcej)	54	36

cd. tabeli 7

1	2	3
Orientacja polityczna
Zwolennicy CDU/CSU	46	36
Zwolennicy SPD	52	35

Źródło: Allensbacher Archiv, IfD-Umfrage 2086/1 + II, październik 1972. Baza zwolenników Brandta łącznie: 1011, baza przeciwników Brandta łącznie: 502.

wrócenia tendencji: z 54 procent w roku 1974 do 48 procent w roku 1976. Ogólny wynik zbytnio się nie zmienił. Uderzająca była natomiast nagła wrażliwość na to, czy pasażer, który chętnie skierowałby rozmowę na SPD, mówiłby o tej partii życzliwie czy nieprzychylnie. W roku 1974 zwolennicy SPD chcieliby wziąć udział w rozmowie całkiem niezależnie od poglądów współpasażera: w 56 procentach, gdyby ten chwalił SPD, i w 52 procentach, gdyby ją krytykował. W roku 1976 spośród zwolenników SPD 60 procent było zainteresowanych rozmową z osobą o podobnych poglądach; gdyby jednak towarzysz podróży wypowiadał się przeciwko SPD, gotowość do rozmowy zmniejszała się do 32 procent. U zwolenników CDU/CSU było odwrotnie. W roku 1974 — duża wrażliwość, zupełnie inne zamiary co do uczestnictwa w rozmowie w zależności od tego, czy współpasażer jest życzliwy czy nieżyczliwy wobec CDU; w roku 1976 — bez różnicy⁵.

Po doświadczeniach z lat 1972 i 1973 chcieliśmy już zaniechać przedstawiania rozmówcy w „teście kolejowym” raz jako przeciwnika, a raz jako zwolennika pewnych poglądów, kierunków lub osób w celu porównywania, jak wpływa to na gotowość do wypowiedzi albo skłonność do milczenia. Wyniki nie wykazywały wówczas prawie żadnej różnicy. Dopiero później, na przełomie lat 1975-1976 przekonaliśmy się, że przedwcześnie chcieliśmy zrezygnować z tego wariantu testu. Tylko tam, gdzie, jak opisywaliśmy wcześniej, proces spirali milczenia w praktyce dobiegł końca —jedna frakcja jest w pełni widoczna publicznie, a druga całkowicie się wycofała — zarówno wypowiadanie się, jak i milczenie osiągnęło stały poziom niezależnie od wyrażanej w danej sytuacji życzliwości bądź wrogości. Oprócz takich jednoznacznych sytuacji zdarzają się przecież kwestie otwarte i nierozstrzygnięte spory, przy czym konflikt czasami nie jest jeszcze jawny, lecz trwa w utajeniu. We wszystkich tych przy-

51