img903 (2)

116 Aspekty mitu

mistrz przypominał sobie swoją tożsamość: zrozumiał, że „droga cielesna” prowadzi do śmierci i że u podstaw jego „zapomnienia” legło zapomnienie jego prawdziwej i nieśmiertelnej natury, i że „czar Kadali” jest mirażem życia profana¹.

Gorakhnath ponagla go, aby wstąpił ponownie na drogę jogi i uczynił swe ciało „doskonałym”. Wyjaśnia mu, że to bogini Durga sprowokowała „zapomnienie”, które niemal kosztowało go utratę nieśmiertelności. Ten czar, dodaje Gorakhnath, jest symbolem wieczystego przekleństwa niewiedzy, jakie „Natura” (czyli Durga) rzuciła na istoty ludzkie².

Ten mityczny wątek można streścić w kilku punktach: 1. Mistrz duchowy zakochuje się w Królowej lub zostaje uwięziony przez kobiety; 2. w obu przypadkach akt płciowy powoduje u niego natychmiastową utratę pamięci; 3. jego uczeń odnajduje go i za pomocą różnorodnej symboliki (tańce, tajemnicze znaki, zagadkowe słowa) pomaga mu odzyskać pamięć, to znaczy świadomość własnej tożsamości; 4. „zapomnienie”, jakiego dopuszcza się Mistrz, porównywane jest ze śmiercią i na odwrót, „przebudzenie”, anamnesis, przedstawiane jest jako warunek nieśmiertelności.

Centralny motyw — amnezja-niewola spowodowana zanurzeniem się w Życie oraz anamnesis, która następuje za sprawą znaków i zagadkowych słów ucznia — przypomina do pewnego stopnia znany mit gnostycki o „Zbawcy zbawionym”, w tej wersji, w jakiej przedstawia go Pieśń o Perle. Jak przekonamy się o tym później, istnieją jeszcze inne analogie między poszczególnymi aspektami myśli indyjskiej i gnostyckiej, ale w tym wypadku zakładanie wpływu gnos-tyckiego nie jest konieczne. Uwięzienie i zapomnienie Matsjendranatha to motyw panindyjski. Oba te wypadki są plastycznym wyrazem upadku ducha (Jaźń, atman, purusza) w cykl wcieleń, a co za tym idzie, utraty świadomości własnej Jaźni. Literatura hinduska w opisie kondycji ludzkiej używa bez różnicy metafor zarówno usidlenia, zniewolenia, uwięzienia, jak i zapomnienia, nieświadomości i snu oraz uwolnienia z więzów i rozerwania zasłony (lub zdjęcia przepaski zasłaniającej oczy) czy też pamięci, przypomnienia, przebudzenia, oprzytomnienia itp., aby wyrazić zniesienie (lub transcendencję) kondycji ludzkiej, wolność, wyzwolenie (moksa, mukti, nirwana itp.).

Indyjska symbolika zapomnienia i przypomnienia

Dighanikaja (1, 19-22) stwierdza, że Bogowie spadają z Nieba, gdy „pamięć ich zawiedzie i zmiesza się ich pamięć”; ci zaś pośród Bogów, którzy nie zapominają, są nieodmienni, wieczni, obdarzeni naturą, która nigdy się nie zmienia. „Zapomnienie” równoznaczne jest nie tylko ze „snem”, ale także z zatraceniem samego siebie, to znaczy z utratą orientacji, „zaślepieniem” (przepaska na oczach). W upaniszadzie Czhandogja (VI, 14, 1-2) mowa o człowieku wywiezionym z zawiązanymi oczami przez bandytów daleko od rodzinnego miasta i porzuconym na pustkowiu. Człowiek ten zaczął krzyczeć: „Przywieziono mnie tutaj z zawiązanymi oczami, pozostawiono mnie tutaj z zawiązanymi oczami!” Ktoś zdejmuje mu więc opaskę i pokazuje kierunek, gdzie znajduje się jego miasto. Pytając od wsi do wsi o drogę, człowiek ów powraca w końcu do domu. W ten sam sposób, głosi ów tekst, kto ma kompetentnego mistrza, wyzwoli się z więzów niewiedzy i osiągnie w końcu doskonałość.

Ten ustęp z Czhandogji wyśmienicie skomentował Śan-kara. Tak właśnie bywa, pisze Sankara, z człowiekiem uprowadzonym przez złoczyńców daleko od Bytu (daleko od At-mana-Brahmana) i schwytanym w pułapkę własnego ciała. Złodziejami są fałszywe idee „zasługi, nagany” i tym podobne. Oczy zasłania mu przepaska ułudy, a on sam zniewolony jest pragnieniem, jakiego doświadcza wobec swojej żony, syna, przyjaciela, swoich stad itd.

1

   Eliade, Joga. Nieśmiertelność i wolność, dz. cyt., s. 324.

2

   Tamże, s. 324.