IMG51

dawniejszego zwierzchnika w służbie kancelaryjnej. Inaczej, dlaczegóżby tylko jego jednego odznaczał między wszystkicmi biskupami dedykacją obu ksiąg? Tyle co Jo Pawia Ale choćby kto nic chciał przyznać że biskup poznański Paweł był poprzednio kanclerzem, a kanclerz Michał postąpił na katedrę poznańską, to przecież tamte przykłady, choćby tylko w liczbie trzech a nie pięciu, wystarczą jak mniemam na postawienie tezy: że między katedrą poznańską a urzędem kanclerskim był jakiż nemis. A rozumiem go w taki sposób: że nazywany u Galla kanclerzem, np. Michał, był w rzeczy samej wicekanclerzem, zaś kanclerzem był biskup poznański pro tempom. I nie byłoby w tern nic nowego ani oryginalnego, lecz tylko naśladownictwo tęgo co widziano w Niemczech, gdzie wiadomo ze trzej biskupi, moguncki, koloński i trewirski, byli razem kanclerzami trzech królestw: niemieckiego, włoskiego i burgundzkiego, a mieli każdy swojego wicekanclerza, którego nazywano także kanclerzem. Ustanowienie podobnej organizacji w fblsce możnaby odnieść aż do czasów Chrobrego i Mieszka, razem z ustanowieniem urzędu komesa pałacowego i innych nadwornych. W drugiej połowie dwunastego wieku już się to psuło, skutkiem rozbicia monatchji, gdy każda dzielnica chciała mieć własnego kanclerza. Ale godne uwagi że jeszcze przy końcu trzynastego wieku, kiedy książę Henryk Głogowski kandydował o koronę, więc wydał akt urzędowy w którym między innemi zobowiązał się: że jeżeli osiągnie koronę, tedy złączy kancelarję królewską stale z katedrą poznańską²⁷².

Pomyśleć teraz, że gdybyśmy wiedzieli kto byli biskupi poznańscy w jedyna-stym wieku, to razem wiedzielibyśmy: kto kanderzował Chrobremu, Mieszkowi II, Kaźmierzowi i Bolesławowi Śmiałemu. Przy Hermanie byłby kanclerzem znany z Galla biskup poznański Franko, ten sam co poradził poselstwo do ś. Idziego Ra Franku mogli już być bezpośrednio Paweł i Michał, najprzód kanderze, a potem biskupi poznańscy. Ale któż nastąpił na katedrze po Michale? Bardzo dowcipnie odszukał Kętrzyński nieznanego dotąd biskupa poznańskiego z czasów około roku 1120-1130; nazywał się Benedykt²”. Ależ czy ten Benedykt to nie nasz Gallus?

Oto jest co można wiedzieć o tak zwanym Gallu²⁷⁴. Nie wystarczy to na pełną biografię, ale powinno starczyć na odparcie błędnych i płytkich sądów jakie jeszcze obecnie zdarza się czytać, co prawda tylko u zelantówś. Stanisława: ze to był karjerowicz, gibelińczyk, dworak i pochlebca, mnich wywłoka itp. itp. - nie wymieniam tych sędziów.

Akt byi wydany w Kościanie 24. VI. 1298: si autem per adjutorium venerabi!ium pa-num superius nommatorum ac ecclcsiarum earumdem regias fuerimus infulas assequuh, cancełlaria regni penes posnaniensem episcopatum perpetuo rem.inebir etc. MU. II, Nr 168.

^m Studja nad dokumentami dwunastego wieku. 1891, str. 37. Po roku 1130 przypada już biskup Bogufal (I), który umarł 1146.

^m Nasuwałaby się jeszcze kwestya: czy katastrofa Skarbimira (1117) nie była powodem, żc Gallus przestał pijać kronikę?

Jeżeli zaś wrócimy do pytania głównego, które wywołało niniejsze dochodzenie, mianowicie: czy Gallu* miał sposobność i możność dowiedzenia się prawdy faktyczne) o Stanisławie, to jest odpowiedź: ze miał tę sposobność w całej pełni. Nie można też wątpić, że co napisał o Stanisławie to miał od osób tych samych, którym dedykował swoją książkę, a więc od pięciu biskupów i od kanclerza Michała. Oni też niewątpliwie slcwalifikowali czyn Stanisława, że to był -grzech*.

I da się to łatwo zrozumieć jeżeli przypomnimy, że kiedy Gallus pisał kronikę (1110—1114). to cała polityka polska już była daleko odbiegła od kierunku nadanego jej niegdyś przez Hermana, za którym poszedł Stanisław. Nie był Krzywousty sprzymierzeńcem Czechów ani Niemców, lecz owszem zawrócił na drogę Bolesława. Co więcej, odnowił też obcdjencję ku następcom Grzegorza VII, gdy Herman razem z Henrykiem IV i Władysławem Czeskim scali po stronie antypapy Klemensa. Biskupi polscy którym Gallus dedykował kronikę, byli już wszyscy w tych nowych prądach, co najmniej od czasów legacji Gwalona (1104); a jeżeli dodamy, że w całym fakcie Stanisława nie było żadnego elementu ani motywu kościelnego, któryby krępował ich sądy jako duchownych, to łatwo zrozumieć, że wobec czynu Stanisława, wyłącznic politycznego, nie byli związani żadnym interesem, i mogli wypowiedzieć sąd, chociażby najostrzejszy.

II.

Stwierdzenie wiarogodności Galla rozstrzyga już sprawę Stanisława; a gdy kronika mówi o »zdradzie biskupa* w bezpośrednim związku z faktem -wyrzucenia Bolesława z Pć>lsk£«, przeto wiemy co jest: nie było tu żadnych interesów kościelnych ani moralnych, lecz tylko świeckie dynastyczne. Nazwał też Gallus uczynek Stanisława -grzechem*, albowiem biskup złamał przysięgę wierności, którą był ślubował Bolesławowi, kiedy brał od niego inwestyturę (1072). Dodać, że gdyby nie Kadłubek i cały potem rozgłos kanonizacyjny, to z samego Galla nie wiedzielibyśmy nawet, że owym biskupem-traditorem był Stanisław; bo Gallus nie wydał tego imienia; widocznie rozumiał, że lepiej pokryć je milczeniem i zapomnieniem.

Takie było faktum główne. Ale do historji Stanisława mamy jeszcze kilka wiadomości drobniejszych, nawet i poza Gallem, które chociaż spisane późno, to jednak zasługują na wiarę, ile że mogły pochodzić z dawnego przekazu. Należy bo wiedzieć, że w kilkanaście lat po egzekucji, kiedy w Krakowie panował znowuż Herman, więc urządził na rzecz Stanisława, tak powiedzieć - rehabilitację: przeniesiono ciało egzekuta do grobu w kościele katedralnym na Wawelu. Co tu uczynił Herman, to podobno jedyny jego czyn, który świadczyłby o sercu, że pamiętał o nieszczęśliwym przyjacielu”’. Ale otóż po tej solennej

²⁷⁵ Będzie o tein mowa w Szkicu Nr. IX,

203