IMG00 (5)

MEBLE ZABYTKOWE

XII. Meble kolbuszowskie

Na osobne wyróżnienie w dziejach polskiego meblarstwa artystycznego zasługuje ośrodek kolbuszowski.

Meblarski ośrodek w Kolbuszowej ukształtował się w XVII — XVIII w. i przypadł na okres baroku, rokoka i klasycyzmu na Zachodzie; wpływ tych epok stylowych. odzwierciedlił się w meblach kolbuszow-skich. Kolbuszowa, położona na południu Polski (dziś w województwie rzeszowskim), należała w XVIII w. do wpływowych rodów magnackich. Wytwory rzemieślnicze trafiały na chłonny rynek, toteż rzemiosło bujnie się tu rozwijało. W Kolbuszowej warsztaty mieli nie tylko stolarze, ale i tokarze, kołodzieje, garbarze. Meblarski ośrodek kolbuszowski nie miał charakteru manufaktury (tak jak to bywało z ośrodkami na zachodzie Europy), tworzyły go zgrupowania luźnych warsztatów^chałupniczych w Kolbuszowej i okolicy. Pracujący w nich stolarze wykonywali meble na zamówienie dworów lub sprzedawali je na jarmarkach i targach, byli wynajmowani również do realizacji konkretnych zamówień. Usytuowanie Kolbuszowej w pobliżu spławnej rzeki ułatwiało transport mebli w odległe okolice. Aby zapobiec uszkodzeniu cennego towaru, stolarze wykonywali czasem śrubowane nóżki do mebli — ten szczegół konstrukcyjny był rzadko spotykany w meblach zachodnioeuropejskich.

W Kolbuszowej rzadko wyrabiano meble o konstrukcji szkieletowej; ze względu na trudny transport kanapy i krzesła nie cieszyły się dużym popytem. Początkowo często wykonywane skrzynie zostały w XVIII w. wyparte przez praski — szafy do przechowywania prasowanej bielizny w szufladach (prostych lub wygiętych). Praski łączone były nierzadko ze stolikiem lub biurkiem, a przeznaczone dla możnych klientów — miały mosiężne okucia. Najbardziej popularnym meblem kolbuszowskim było biurko i jego odmiana — pultyna (mniejsza od biurka, z mniejszą liczbą szuflad), często wykorzystywana do robót kobiecych. Nóżki biurka były wyraźnie oddzielone od korpusu. Scalone w jeden mebel biurka-praski łączyły użytkowość obu tych sprzętów. Stoły (najczęściej rozkładane) o czterech — sześciu wyginanych, toczonych lub prostych nogach łączonych prętami, miały prostokątne, owalne lub okrągłe płyty. Bardzo popularne stoliczki-warcabnice i gero-dyniki — stoliki na jednej nodze, były ozdobą salonu. Kolbuszowskie biblioteczki miały przesuwane

drzwi, kredensy konstruowano z płyt mocowanych na kołki, szafy i szafki kątowe miały półki łączone na wpust. Szuflady w meblach kolbuszowskich miały boki łączone na rzadko rozmieszczone wczepy; dna do skrzyń szuflad zawsze mocowano na kołki. Wewnątrz szuflady były strugane i gładzone, z zewnątrz tylko strugane. Meble gładzono tzw. tryplą (drobny piasek zmieszany z gliną), następnie nakładano wosk, którego nadmiar zdejmowano szpachlami; pozostały wosk wcierano rozgrzanymi kawałkami drewna. Charakterystyczną cechą mebli kolbuszowskich były powierzchnie intarsjowane w różne wzory dekoracyjne: koła, owale, półkola, wstęgi, esy-floresy, kwiaty, herby, gwiazdy, szachownice ukośne i romboidalne. Płaszczyznę przeznaczoną do intarsjowania dzielono na pola dekoracyjne, najczęściej prostokątne, za pomocą ornamentów z ramek i pasków. Okładzinę o grubości 2—3 mm cięto z orzecha, śliwy, dębu, jaworu, cisa, gruszy, topoli, brzozy, jesionu.

Twórczość kolbuszowska dzieliła się na trzy okresy rozwojowe. Pierwsza połowa XVIII w. — to okres, w którym stolarze kolbuszowscy pracowali na zamówienie ówczesnych magnatów, wykonując głównie duże i bogato intarsjowane biurka i kredensy. Około połowy stulecia sporządzano meble mniejszych rozmiarów (np. biurka-praski) dla pałacyków i dworów średniozamożnych. Meble tego okresu pokrywała in-tarsja, co miało zastąpić dotychczas panujący w środowisku szlacheckim zwyczaj zaścielania mebli wzorzystymi kobiercami. Pod koniec wieku ośrodek kolbuszowski wytwarzał sekretarzyki, stoliczki i pulty-ny, w które zaopatrywano większe składy meblowe w Krakowie i Warszawie. Meble te były tańsze i produkowane na użytek szerokich warstw ludności. Krakowscy i warszawscy stolarze cechowi bronili się przed zalewem ich rynków towarem kolbuszowskim; był to okres najsilniejszej ekspansji tych mebli. Powolny upadek produkcji kolbuszowskiej zaczął się od czasu pierwszego rozbioru, gdy Kolbuszowa znalazła się w obrębie Galicji i granica utrudniała eksport mebli do innych zaborów. Po 1840 r. produkcja ośrodka kolbuszowskiego zanikła.    " (a)

W tekście wykorzystano: S. Sienicki, Meble kolbuszowskie, Warszawa 1936; J. Setkowicz, Zarys historii mebla, Warszawa — Kraków 1969.

Na tym kończymy przegląd mebli zabydt^T*^'' wych. Przypominamy, że objął on 12 odcimów, ' pierwszy ukazał się w numerze 7, 1992.    7 BI8U0IEK1

48