IMG10 (3)

XVI

przykładem użyteczności i płodności metody Webera, jak i — swego rodzaju — jej reklamą.

Naczelna idea: zrozumienie przez porównywa n i e, w odniesieniu do zasadniczej kwestii genezy kapitalizmu zachodniego (racjonalnego), przejawia się u Webera już w samym sposobie postawienia pytania. Jest ono zaskakujące dla każdego, kto przywykł do »normalnych« prac historyczno-genetycznych. Pytają one z reguły: gdzie, jak i dlaczego pojawił się analizowany fenomen. Natomiast u Webera natykamy się na pytanie dość »dziwaczne«: d 1 a c z e g o dany fenomen nie pojawił się tam, gdzie istniało już niemal wszystko, co niezbędne dla jego zaistnienia.

Takie odwrócenie perspektywy przypomina w jakimś stopniu podejście Kanta, który zalecał oddalanie analizy samych faktów, dopóki nie rozważy się warunków ich możliwości i konieczności.

Przechodząc już do bezpośredniej treści pracy Etyka protestancka a duch kapitalizmu zaakcentujmy punkt wyjścia Webera, zawierający się w, by tak rzec, twórczym zdziwieniu wobec konstatacji, że przesłanki dla powstania kapitalizmu istniały już w starożytnych Chinach, Indiach, Babilonii i Egipcie. Tymczasem w swej postaci paradygmatycznej, pełnej i kompletnej, zrodził się — jakby wbrew logice — kiedy indziej i gdzie indziej

—    na nowożytnym Zachodzie.

Z miejsca kieruje to uwagę myśliciela na ową jedyną różnicę, która przesądziła o przesunięciu ze sfery możliwości, potencjal-ności, w sferę konieczności i faktyczności.

Lakoniczną, ale wyczerpującą odpowiedź na pytanie, dlaczego kapitalizm w dojrzałej postaci powstał w nowożytności w Europie Zachodniej, zawiera sam tytuł pracy. Charakterystyczne

—    i szokujące dla zwolenników materializmu historycznego — jest w nim to, iż wskazuje, jako na istotne, na czynniki ze sfery mentalności, świadomości, nie zaś — społecznego bytu.

Rzecz bowiem w tym, iż tzw. byt społeczny w krajach starożytnego Wschodu był przygotowany i predestynowany do tego, by

zrodził się tam kapitalizm, a mimo to nie doszło do takiego zdarzenia. A wobec tego przesądzająca o jego zaistnieniu różnica musiała pochodzić ze sfery świadomości. Weber podejmuje rekonstrukcję tego »cudu« post factum w kategoriach typów idealnych. Tym razem zestawia on typ idealny człowieka feudalizmu, epoki bezpośrednio poprzedzającej formację kapitalistyczną, z typem idealnym człowieka kapitalizmu właśnie.

W potocznych wyobrażeniach mają się one do siebie jak homo religiosus i homo oeconomicus. Pierwszy jest zorientowany na wartości duchowe, religijne i moralne, skoncentrowane wokół pragnienia zbawienia po śmierci. Skierowany ku niebu wzrok człowieka średniowiecznego rzutuje na całość jego życiowej postawy. Dobro najwyższe, jakim jest zjednoczenie z Bogiem, odwraca uwagę od spraw doczesnych. Co więcej — rodzi pogardę dla dóbr materialnych, które są jedynie okazją do oddalającego zbawienie grzechu. Wiadomo, iż nie można się bez nich obejść. Jednakże jest to zło konieczne. Hierarchię wartości idealnego typu człowieka feudalizmu doskonale oddaje dewiza »módl się i pracuj*. Modlitwa to czynność zwrócona ku Bogu, wymagająca skupienia i oderwania od wszelkich rozpraszających go spraw ziemskich. Zaspokaja ona potrzeby duszy i wymaga dla siebie czasu nie tylko wolnego, ale też i »świętego«, wyłączonego z doczesności. Dopiero po zaspokojeniu tej najważniejszej i najpilniejszej potrzeby można oddać się pracy jako przykremu, ale niemożliwemu do obejścia przymusowi. Tydzień liczy się tu jakby od niedzieli, dnia świętego, odróżniającego się od dni powszednich właśnie brakiem działania praktycznego, a nasileniem aktywności duchowej.

W tym sensie ideałem średniowiecza 0 typem idealnym w znaczeniu Webera) jawi się homo religiosus. Znajduje się on w konflikcie z homo oeconomicus i ma do niego stosunek pogardliwy.

Najdobitniej specyfika mentalności tej epoki ujawnia się w potępieniu bogactwa. Stosowną argumentację znajduje się nai to w Biblii, zwłaszcza w eksponowaniu wątku o wielbłądzie, uchu igielnym i bogaczu.

2 — Etyka...