IMG72 (5)

116

wybitni przedstawiciele purytanizmu zaliczani byli kiedyś do pietystów. Całkiem do przyjęcia jest pogląd uznający wszystkie te związki między predestynacją, a ideą sprawdzania się w życiu — wraz z leżącą u ich podstaw chęcią uzyskania certitudo salutis [pewności zbawienia] — za pietystyczną kontynuację pierwotnej nauki Kalwina. Powstanie ruchu ascetycznego we wspólnotach refomowanych związane było zazwyczaj, zwłaszcza w Holandii, z ożywieniem osłabionej już częściowo idei predestynacji.

W odniesieniu do Anglii nie używa się na ogół pojęcia "pietyzmu*. Ale i na kontynencie »pietyzm« w Kościele reformowanym (niderlandzko-nadreńskim) był początkowo, przynajmniej w swych najważniejszych zasadach (jak np. religijność Baileya), wzmocnioną formą reformowanej ascezy. Nacisk na prcucis pieta-tis był tak silny, że czasem dogmatyczna czystość wiary wręcz ustępowała miejsca, stawała się indyferentna. Pomyłki dogmatyczne mogły się zdarzać predestynowanemu tak samo, jak inne grzechy. Doświadczenie uczyło, że liczni chrześcijanie, całkiem niezorientowani w akademickiej teologii, wyraźnie korzystali z owoców wiary, podczas gdy z drugiej strony sama wiedza teologiczna wcale nie dawała pewności weryfikacji wiary w życiu¹¹¹.

Była to mistyczna religijność nastrojowa, dążąca do osiągnięcia krypto-seksualnej unio tnys-tiat. Już z czysto religijno-psychologicznego punktu widzenia stanowi ona w porównaniu z religijnością reformowaną, ale takie w porównaniu z ascetyczną wersją takich ludzi jak Voet, bez wątpienia aliud (resztę).

lll)Tfen pogląd pozwoli! pietyzmowi stać się głównym nosicielem idei tolerancji. Historycznie patrząc idea ta na Zachodzie, jeśli nie mówić o luministyczno-oświeceniowej obojętnoś-c i w tym względzie, nigdzie nie odgrywała większej praktycznej roli. Miała ona następujące źródła: a) czysto polityczną rację stanu (archetyp: Wilhelm Orański); b) merkantylizm (szczególnie widoczny w przypadku Amsterdamu oraz we władzach innych potentatów, którzy tolerowali sekciarzy jako cennych nosicieli postępu ekonomicznego); c) racjonalny zwrot w religijności kalwińskiej. Predestynacja wykluczała w gruncie rzeczy możliwość wypierania przez państwo różnych innych religii. Przecież państwo i tak nie mogło ratować dusz: tylko myśl o czci Bożej skłaniała Kościół do roszczenia praw umożliwiających tępienie herezji. Ale im silniej akcentowano przynależność kaznodziei i uczestników nabożeństwa do wybranych, tym bardziej nie do pomyślenia stawała się wszelka ingerencja państwa w obsadzanie stanowisk kaznodziei oraz wszelkie rozdzielanie stanowisk w gminach pomiędzy wychowanków

Wiedza teologiczna nie mogła więc być sprawdzianem wyboru do łaski"². Stąd też pietyści, nie ufając Kościołowi teologów"²,

uniwersytetów. Być może wychowanków wcale nie predestynowanych, mimo wykształcenia teologicznego. Niedopuszczalna była jakakolwiek ingerencja władz politycznych, podatnych często na różne zarzuty, w wewnętrzne sprawy gmin wyznaniowych. Reformowany pietyzm wzmocni! ten punkt widzenia, odbierając wartość dogmatyczną poprawności i stopniowo podważając zasadę: extm ecclestam nulla salus [poza Kościołem nie ma zbawienia]. Kalwin uważał podporządkowanie także i niepowołanych boskiej instytucji Kościoła za jedynie zgodne z chwałą Bożą. W Nowej Anglii próbowano budować Kościół jako instytucję arystokracji tych wybranych, świętych, ale już radykalni independyści odrzucali wszelką ingerencję instytucji obywatelskich i w ogóle hierarchicznych w -sprawdzanie- stanu łaski, uważając, że jest to możliwe tylko wewnątrz konkretnej gminy. Myśl, że chwała Boża wymaga poddania również tych odrzuconych rygorom Kościoła, stopniowo wypierana była przez obecny od początku i coraz bardziej akcentowany pogląd, że dzielenie udziału w nabożeństwie z kimś przez Boga odrzuconym, narusza chwałę Bożą. Musiało to prowokować woluntaryzm, gdyż prowadziło do believers Church [kościół wierzących], do powstawania wspólnoty religijnej, obejmującej tylko odrodzonych. Kalwiński baptyzm, którego członkiem był np. przywódca ■Parlamentu Świętych-, Praisegod Barebone, wyciągał z tego przekonania najdalej idące konsekwencje. Wojsko Cromwella mówiło o wolności sumienia, a -Parlament Świętych- nawet o rozdziale państwa od Kościoła, dlatego właśnie, że jego członkowie byli pobożnymi pietystami, a więc działo się tak ze względów pozytywnie religijnych; d) sekty baptystyczne, najbardziej pod tym względem konsekwentne, od początku swego istnienia zawsze trzymały się zasady, że do wspólnoty mogą zostać przyjęte tylko osoby indywidualnie odrodzone. W związku z tym odrzucały wszelki -instytucjonalny- charakter Kościoła oraz jakąkolwiek ingerencję władz świeckich. Takie więc tu względy pozytywnie religijne sprzyjały żądaniu bezwzględnej tolerancji. Pierwszym, kto już na dwa pokolenia przed baptystami występował na rzecz bezwzględnej tolerancji i rozdziału Kościoła od państwa, był chyba John Browne. Pierwsze oświadczenie -wspólnoty religijnej- w tej kwestii to chyba rezolucja baptystów angielskich w Amsterdamie z roku 1612 łub 1613: -the magistrale is not to middle with religion or matters of conscience... because Christ is the King and ławghier of the Church and conscience-. Pierwszym oficjalnym dokumentem gminy wyznaniowej, żądającym pozytywną ochrony wolności sumienia przez państwo w fomie prawnej, był chyba art 44. Wyznania Wiary Baptystów z roku 1644. Z naciskiem należy raz jeszcze podkreślić, że pojawiający się od czasu do czasu pogląd, iż tolerancja jako taka wyszła kapitalizmowi na dobre, jest całkowicie błędny. Iblerancja religijna nie jest wynalazkiem czasów nowożytnych ani w ogóle Zachodu. Panowała ona w Chinach, Indiach, w wielkich państwach a^atyckich w okresie helleńskim, w Rzymie, w państwach islamskich przez długie okresy czasu w zakresie regulowanym tylko przez względy państwowe (będące także i dziś istotnym czynnikiem!). Była ona wtedy stosowana, w wieku XVI i XVII, o wiele szerzej niż na obszarze panowania pury-tonizmu, np. w Holandii i Zelandii, w okresie ich wzrostu polityczno-ekonomicznego czy w purylańskiej Anglii i Nowej Anglii. Charakterystyczna dla Zachodu, przed reformacją i po niej, była — podobnie jak w imperium Sassanidów — właśnie nietolerancja wyznaniowa, która w pewnych okresach, głównie ze względów politycznych, panowała także w Chinach, Indiach czy Japonii. Toteż tolerancja jako taka nie ma na pewno nic wspólnego z kapitalizmem. Uzależnione to było od tego, dla kogo była pożyteczna.

112) Tb przekonanie znalazło praktyczne zastosowanie np. w cromwellowskich ttytn — eg za-