IMG$38 (2)

śmiałości, niepewności, zażenowaniu i nadmiernej uległości, ogra-^x niczającej znacznie jego twórczą aktywność i samodzielność. Zaawansowana lękliwość prowadzić może również do długotrwałych stanów depresji, przejawiających się w wewnętrznym cierpieniu i osamotnieniu, braku zainteresowań i koncentracji, bezsenności i utracie apetytu, a także we wzmożonym narzekaniu na różnego rodzaju dolegliwości fizyczne. Stany depresyjne pojawiają się u uczniów zazwyczaj nie wcześniej niż w wieku dojrzewania. Podlegają nim szczególnie uczniowie, którzy boleśnie przeżyli zerwanie więzi emocjonalnej z bliskimi i drogimi sobie csobami lub też nie byli.w stanie zaspokoić swoich wygórowanych ambicji (por. Rutter M. 1976, s. 227—231).

Ponadto dzieci przesadnie bierne często przejawiają szczere zamiary zrobienia czegoś pożytecznego, lecz wyraźnie z tym się ociągają (bierność inercyjna) lub podejmują się chętnie zadań nowych i atrakcyjnych, ale już po niedługim czasie tracą zapał i rezygnują z nich (bierność rezygmacyjna), bądź też zniechęcone dawnymi porażkami i rozczarowaniami nabierają przekonania, iż nie warto podejmować żadnego wysiłku, bo i tak nie osiągną niczego (bierność diaskowa) (Han-Ilgiewięz N., 1961, s. 140—144). Dzieci przesadnie bierne często są przewrażliwione, nadmiernie wstydliwe, pozbawione zdolności koncentracji i kooperacji, skłonne do marzeń na jawie i niekiedy zbyt ugrzecznio- _> ne, co stanowi nierzadko próbę zamaskowania swej bezradności i niepewności.

Podstawowym symptomem uczniów nadmiernie aktywnych (agresywnych) jest niewątpliwie ich wybuchowość (agresywność), której charakterystyczną cechę stanowi okazywanie wrogości i sprawianie bólu innym lub sobie samemu. Agresywność ta może przejawiać się w różnych formach. Zgodnie z koncepcją A. H. Bussa (por. Zelek-Tucholska S., 1977; Ko6ewski M., 1977, s. 122 i n.) przybiera ona zwykle postać: 1) napastliwości fizycznej, tj. używanie przemocy fizycznej w stosunku do innych; 2) napastliwości słownej, czyli kłótni i krzyku, groźby, przekleństwa i nadmiernego krytycyzmu; 3) napastliwości pośredniej, jak złośliwe obmawianie lub niszczenie cudzej własności, albo też atak wściekłości wyrażający się w krzyku, tupaniu nogami, trzaskaniu drzwiami; 4) negatywizmu, tj. zachowania opozycyjnego, które przejawia się np. w odmowie współpracy z innymi; 5) podejrzliwości, czyli okazywaniu jawnej nieufności innym ludziom; 6) urazy, wyrażającej się w uczuciu złości czy nawet nienawiści do innych osób i całego świata za rzeczywiste lub urojone krzywdy; 7) drażliwości (irytacji), czyli gotowości do wyrażania negatywnych odczuć, jak porywczość, obrażliwość, zrzędliwość, szorstkość i grubiańskość i to j. błahych często powodów oraz 8) poczucia winy, tzn. odczuwania własnych wyrzutów sumienia.

Aby lepiej rozumieć zachowanie agresywne uczniów nadmiernie aktywnych warto wiedzieć, iż istnieją różne teorie wyjaśniające psychologiczne mechanizmy, leżące u podstaw takiego zachowania. Jedna z nich zakłada, iż agresja jest następstwem frustracji (Dollard J., Doob L.W. i in., 1939). W świetle tej teorii wyładowanie agresji może być skierowane przeciwko osobie lub rzeczy, o której wiadomo, że jest źródłem frustracji, bądź przeciwko tzw. „kozłu ofiarnemu”, jeśli sprawca frustracji jest nieznany lub wszelka z nim walka byłaby beznadziejna, bądź też przeciwko samemu sobie. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z autoagresją, wyrażającą się m.in. we wspomnianym już poczuciu winy, a także w takich obserwowalnych symptomach, jak zagryzanie warg, wyrywanie sobie włosów, a niekiedy w rzeczywistych lub upozorowanych próbach samobójczych. Inna teoria uwydatnia szczególny wpływ obserwacji zachowania agresywnego na późniejsze przejawy agresywności u osoby obserwowanej (Bandura A. i Walters R. H., 1968). Według założeń tej teorii obserwowane zachowanie agresywne wpływa zarówno na siłę, jak i na sposób okazywania agresji. Zależy to m.in. od rodzaju wzorca (modelu zachowania agresywnego, jak i od sposobu jego ujawniania się (np. za pomocą filmu, sztuki teatralnej, audycji radiowej lub też poprzez określoną sytuację życiową) oraz osobistego stosunku do obserwowanego modelu agresywnego zachowania.

I Agresywność uczniów nadmiernie aktywnych występuje na ogół częściej wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Uczniowie ci z reguły nie potrafią dłużej usiedzieć na jednym miejscu, są roztargnieni, zdekoncentrowani, niezdyscyplinowani. Toteż sprawia-

29