IMG451

40 Jaromir Vo lek

to ten ogramezony przegląd obejmuje następujące kluczowe tematy społeczeństwa informacyjnego:    ‘^UJax*cz_t

•    komercjalizację („merkantylność”) informacji,

•    problematykę konstrukcji tożsamości w procesie kulturalnej globalizm* informacji,

•    zagadnienia związane z problematyką partycypacji społecznej i nierównego dostępu do źródeł informacji.

Przytoczone bardzo różnorodne tematy czy też perspektywy postaramy się połączyć za pośrednictwem jednej organizującej zasady - „komunikacyjnej ideologii" społeczeństwa informacyjnego, która według naszego poglądu w zdecydowany sposób formuje naturę współczesnej sytuacji komunikacyjnej.

2. „Komunikacyjna ideologia” w społeczeństwie informacyjnym

Jedną z kluczowych cech zachodniego spojrzenia na komunikowanie jest założenie pozytywnej siły komunikowania oraz wypływające stąd dążenie i nacisk na komunikacyjną otwartość. Wierzymy, iż komunikowanie i jego narzędzia technologiczne wzmocnią społeczną integrację naszej zbiorowości lub że komunikowanie funkcjonuje jako efektywne narzędzie rozwiązywania konfliktów, uniwersalny środek na rozwiązywanie społecznych problemów.

Komunikowanie więc samo z siebie stało się społeczną cnotą. Żyjemy w dobie. która zakłada, że będziemy komunikatywni bez względu na indywidualne i kulturo we odrębności. Ogólny imperatyw społeczny brzmi: im większa jest intensywność komunikowania, tym lepiej. Technologie służące jego intensyfikacji traktowane są jako użyteczne narzędzia integracji społecznej.

Wiara w zbawienność komunikowania i jego uniwersalną zdolność rozwią-zywania problemów czy umacniania integracji społecznej ma w zasadzie charakter ideologiczny. Mówiąc ściślej - argumentacja ta używana jest jako jedno z ideologicznych uzasadnień dobroczynności społeczeństwa informacyjnego lub nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, które umacniają otwartość komunikacyjną i wymianę informacji.

Mimo że implementacja technologii informacyjnych ma długą historię społeczną'*. o narodzinach „komunikacyjnej ideologii” możemy mówić dopiero w połączeniu z ich masowym wprowadzeniem. „Komunikacyjna ideologia” stała się stopniowo częścią codziennego życia całego społeczeństwa, a także składową instrumentarium argumentacyjnego w ramach tzw. wielkiej polityki. Coraz częściej możemy się spotkać z politykami, którzy po przeczytaniu broszury na te-

¹² H. Innis (1950). Empire and Communication. Oxford: Oxford Umversity Press.

piat „komputer dla każdej rodziny” namiętnie mówią o dobrodziejstwach Internetu czy wykorzystaniu autostrad informacyjnych. Jednocześnie stale pojawiają _się (zwłaszcza w programach zachodnioeuropejskich partii politycznych) uwagi na temat nowych technologii informacyjnych jako narzędzi odnowienia poczucia zbiorowości, politycznej mobilizacji czy efektywnego środka doskonalenia stosunków rasowych, rodowych i klasowych.

Dla ideologii komunikacyjnej niewątpliwie charakterystyczna jest tendencja ostro przeciwstawna ideałowi otwartego komunikowania i społecznej integracji, pruga strona „ideologii komunikacyjnej” stawia bowiem na indywidualizm, jctóry kieruje nas w stronę troski o własną, osobistą sytuację, dążenia i potrzeby, co osłabia nasze więzi społeczne¹³. W tej sytuacji coraz intensywniej staje kwestia dotycząca charakteru nowoczesnych zbiorowości, zwłaszcza gdy znacząca część interakcji społecznych realizuje się za pośrednictwem komunikacyjnych i informacyjnych technologii. Wydaje się, że indywidualizm, Weberowski intencjonalny racjonalizm i utowarowienie stosunków społecznych, które można uważać za istotne rysy modernizmu, dominują i we współczesnej epoce późnomoder-nistycznej.

G. Lukacs już po I wojnie światowej konstatował, że fetyszyzm towarowy jest specyficznym problemem naszej doby, najogólniejszą chorobą modernizmu. W dokonanej przez niego rekonstrukcji argumentacji Marksa, komodyfikacja oznacza czystą destrukcję, ponieważ umożliwia reifikację każdego aspektu ludzkiej działalności. Podstawę struktury towarowej stanowi to, że stosunki między jednostkami nabywają charakteru rzeczy, tworzą wrażenie obiektywności czy -ściślej autonomii, która jawi się tak racjonalna i tak przenikliwa, że przysłania prawdziwą istotę stosunków międzyludzkich¹⁴.

Krytyka dokonana przez Lukacsa jest dzisiaj aktualna tak samo jak w latach 20. minionego stulecia. Porusza bowiem kwestię stopnia, w jakim wymiana towarowa wraz ze swymi skutkami strukturalnymi może wpłynąć na życie wewnętrzne i zewnętrzne społeczeństwa. Jak zauważyli T. Adomo i M. Horkheimer, zarządzający społeczeństwem mobilizowali nowe technologie „przemysłu kulturowego”, których strategie marketingowe zmierzają do standaryzacji masowej produkcji. Wszystko to w celu kontrolowania wewnętrznego i zewnętrznego życia społecznego¹⁵.

Nie chodzi jednak o rolę technologii jako takiej, ale ojej funkcjonowanie we współczesnej ekonomii. Możliwość obrony przed centralną kontrolą była tłumiona kontrolą indywidualnej świadomości. Jeżeli istoty ludzkie przystosują się do technologicznych sił produkcji, które oddziałują na nie w imię postępu, są trans-

¹³ T. Gitlin (1995). The Twilight of Common Dreams: Why America is Wracked by Culture Wars. New York: Metropolitan Books.

i G. Lukacs (1971). History and Consciousness: Studies in Marxist Dialectics. London: MIT

Press.

⁵ T. Adomo, M. Horkheimer (1972). Dialectic of Enlightenment. London: Seabury Press.