IMG741

wnioski na temat tego. że nieświadomie myśli on również o innych możliwościach, i że w istocie rzeczy, wyprzedza siebie samego? Niczym się to nie różni od tego, co rzeczywiście dzieje się w psychoanalizie: wnioskujemy o obecności nieświadomych idei ze szczególnych przeoczeń, pomyłek, niedomówień i przesady, wahań, nagłych przejść, snów itp. W przypadku literackiej psychoanalizy stosujemy te same metody, z wyjątkiem tego. iż nie mamy dostępu do snów. Analizując dokładnie to. w jaki sposób pisarz wyraża siebie, wewnętrzne sprzeczności, których całkowicie nie wygładził, tylko wzmiankowanie o teorii, do której nigdy potem nie wraca, nadmierny nacisk na niektóre punkty oraz pominięcie hipotez, które mógł był postawić, można wnioskować, że musiał być on świadom innych możliwości - ale w stopniu tak nieznacznym, że tylko okazjonalnie były otwarcie wyrażane (z reguły były faktycznie stłumione). Oczywiście, potrzebę takiej literackiej psychoanalizy oraz jej zasadność podważają bądź ci. którzy kwestionują wartość psychoanalizy w ogóle, bądź ci. którzy uważają, iż praca psychologa, socjologa, historyka itp. powinna być wyłącznie wytworem intelektu, na którą osobiste czynniki nie powinny mieć żadnego wpływu.

W przeciwieństwie do psychoanalizy indywidualnej, psychoanaliza literacka nie zajmuje się przede wszystkim stłumionymi uczuciami lub pragnieniami, ale stłumionymi myślami i ich zniekształceniami występującymi w myśleniu autora. Jej celem jest badanie ukrytej myśli i wyjaśnianie tychże deformacji. Z pewnością rozważania psychologiczne odgrywają w takiej analizie ważną rolę. W najbardziej oczywistych przypadkach lęki autora powstrzymują go przed wyciąganiem logicznych wniosków i powodują, że źle interpretuje własne dane albo emocjonalne uprzedzenia uniemożliwiają mu dostrzeżenie pewnych prądów w swojej teorii czy opracowanie lepszych teoretycznych rozwiązań. (Najbardziej drastycznym przykładem jest patriarchalne odchylenie w myśleniu Freuda). Jednakże tym. co liczy się naprawdę, jest nie tyle odkrywanie emocjonalnych motywacji, ile rekonstrukcja idei. które z jakichś powodów nie weszły do jawnej treści myśli autora (albo weszły tylko w pośredni czy przejściowy sposób).

Oczywiśtie. powody tłumienia pewnych wglądów u różnych autorów są bardzo zróżnicowane. Jak wspomniałem wcześniej, jednym z częstych powodów tłumienia rzeczy niepopularnych albo nawet niebezpiecznych jest lęk: innym są głęboko zakorzenione afektywne ..kompleksy": jeszcze innym - silny narcyzm, który nie dopuszcza właściwej samokrytyki. W przypadku Freuda można przyjąć, że ani lęk. ani narcyzm nie odegrały ważnej roli. Ale mógł wystąpić inny. bardzo znaczący motyw, mianowicie rola Freuda jako przywódcy ..ruchu". Jego wyznawców wiązała wspólna teoria i gdyby Freud dokonał w niej drastycznych zmian, może mógłby zaspokoić swoje umiłowanie prawdy, ale spowodowałby również zamieszanie w szeregach swych zwolenników i stworzył zagrożenie dla przetrwania

ruchu. Możliwe więc. że lęk przed takim rozwojem wypadków mógł czasami temperować jego naukowe pasje.

Podkreślaliśmy, że literacka psychoanaliza nie rości sobie pretensji do decydowania, czy jakaś teoria jest prawdziwa, czy nie. Wydobywa jedynie na światło, jeśli istnieją tego dowody, to. co autor mógł myśleć w tle swoich myśli i dodatkowo - o czym myślał, że myśli. Innymi słowy, literacka psychoanaliza może nam pomóc, jak to wyraził kiedyś Kant. „zrozumieć autora lepiej, niż on zrozumiał sam siebie”. Ale zasadność wyprowadzonych na tej drodze wniosków może być dowiedziona jedynie na podstawie ich naukowych racji.

Niektóre aspekty zrewidowanej teorii popędów

W swojej pracy, szczególnie od roku 1941, próbowałem rozwinąć zrewidowaną teorię popędów i namiętności, które obok popędu samozachowawczego odgrywają ważną rolę w motywowaniu zachowań człowieka.

Założyłem, że popędów tych nie da się adekwatnie wyjaśnić jako gry wewnętrznych, chemicznych procesów kumulowania i uwalniania napięć, lecz można je zrozumieć analizując „naturę" człowieka. Jednakże pojęcie „natury” czy „istoty” człowieka (tj. tego, na mocy czego człowiek jest człowiekiem) różni się od wszystkich tych koncepcji zakładających, że istotę człowieka można opisać w terminach pozytywnych jako substancję lub ustaloną strukturę, której są przypisane pewne niezmienne cechy, takie jak dobry lub zły. kochający lub nienawidzący, wolny lub niewolny itd. Istotę człowieka stanowi dychotomia, która tkwi tylko w istocie ludzkiej. Polega ona na przeciwieństwie między byciem w naturze wraz z podporządkowaniem się wszystkim jej prawom a jednoczesnym przekraczaniem natury, ponieważ człowiek, i tylko on. jest świadom siebie samego i swojego istnienia. Rzeczywiście, jest to jedyny przypadek w naturze, kiedy życie staje się świadome siebie samego.

U podstaw nierozwiązywalnej egzystencjalnej dychotomii (egzystencjalnej - w przeciwieństwie do dychotomii uwarunkowanych historycznie, które można usunąć, jak np. tę. która istnieje pomiędzy bogactwem i ubóstwem) leży ewolucyjny, biologicznie dany czynnik: człowiek wyłania się ze zwierzęcej ewolucji w punkcie, w którym instynktualne zdeterminowanie osiągnęło poziom minimalny. a równocześnie rozwinęła się część mózgu stanowiąca podstawę myślenia i wyobraźni, daleko wychodząc poza rozmiary, jakie osiągnęły naczelne. Z jednej strony, fakt ten uczynił człowieka bardziej bezradnym od zwierzęcia: z drugiej zaś, stworzył mu możliwość nowej, aczkolwiek całkowicie odmiennego rodzaju, mocy. Człowiek jako człowiek został wyrzucony z natury, a mimo to nadal jej