IMGI76 (4)

kie działania' dorosłych stawiają za wzór, jakie wartości sami uważają za najważniejsze, jakie (perspektywy życiowe kreślą. Materiał zebrany przez M. Wolfen-stein jest zbyt ubogi, ażeby ją upoważniał do formułowania uogólnień jako dotyczących dzieci francuskich i amerykańskich w ogóle.

Podobne zarzuty można by postawić także jej analizie rysunków dziecięcych z międzynarodowej wystawy w Nowym Yorku, w której porównuje rysunki dzieci francuskich i amerykańskich. Potwierdza ona różnice dostrzeżone w palkach. Rysunki dzieci francuskich są staranne i precyzyjne, ale zbyt pedantyczne. Brak jest im rozmachu, odpowiedniej przestrzeni i żywej, ludzkiej akcji. Postacie przedstawiane są nieruchomo, są one raczej portretowane niż uchwycone w działaniu. Ten charakter ekspresji tłumaczy autorka wynikiem wychowania, które hamuje agresję i aktywność ruchową. Dzieci wolą rysować małe przedmioty, wymagające raczej manipulacji dłonią, bez angażowania całej ręki. Przestrzeń, wypełniona w sposób zorganizowany, świadczy o przyuczeniu dzieci do porządku, ale i odbija się to na braku wyrazistości ekspresji. Dzieci rysują jakby na zamówienie, z „zewnątrz”, a nie z własnej potrzeby. Zdaniem autorki, rysunki pozwalają wyczuć, że ich twórcy z trudem przygotowują się do życia i rysowania nie traktują jako zabawy.

Rysunki dzieci amerykańskich są inne, ich układ przestrzenny nie jest tak zagęszczony, a na treść składa się żywa akcja. Rysowane postacie są w ruchu i zawsze coś robią. Szczegóły natomiast nie są zbyt starannie wykończone, co dowodzi, iż dzieci nie traktują rysunku jako obowiązku, ich ekspresja jest swobodna. Analiza rysunków, nie dysponująca żadnymi danymi o ach twórcach, o kryteriach selekcji, zastoso-

sranych na wystawie, <nie może być dostatecznie wszechstronna. Być może rysunki mówią więcej o nauczaniu rysunków w szkołach niż o samych dzieciach. Trudno jest uwierzyć, że wszystkie rysunki francuskich dzieci są talk podobne do siebie. Przyjęte zostało jednak słuszne założenie, które wskazuje na analizę wytworów dziecięcych jako materiał do analizy socjalizacji całego pokolenia, podobnie Jak to robił Cieślikowski Musiałoby to jednak być studium interdyscyplinarne, obejmujące również dane z zakresu tradycji i stanu malarstwa, a takie poziomu nauczania w konkretnym kraju, nie mówiąc już o charakterystyce środowisk i rodziny autorów rysunków. Można też potraktować rysunki jako projekcję osobowości i odczytywać z nich wiedzę potoczną dziecka o święcie i samym sobie.

Porównanie dzieci francuskich i amerykańskich przeprowadziła także francuska lekarka F. Dalto (1955), która stykała się w klinice pediatrycznej z pacjentami różnych narodowości. Zauważyła ona, że dzieci francuskie są bardziej nieufne, zamykają się przed obcymi. Długo bawią się same i z daleka obserwując dorosłych decydują się, lub nie, nawiązać z nimi kontakt. Dzieci amerykańskie, wprost .przeciwnie, od razu próbują zwrócić na siebie uwagę i nawiązują z personelem służby zdrowia bezpośredni kontakt. Są swobodne w ruchach, twarz ich jest pełna ekspresji, wyraża jednak pewną powściągliwość w reakcjach emocjonalnych. Amerykańskie dzieci zachowują się tak, jakby chciały coś robić tylko z kimś drugim, zaś francuskie muszą się najpierw przekonać, czy dorosły akceptuje jego aktywność. Stąd wniosek autorki, oparty na psychoanalizie, że amerykańskie dzieci identyfikują się z ego dorosłego, a francuskie — z superego.

Również to Uogólnienie jest sformułowane bez do-

89