Inga Iwasiów Gender dla średniozaawansowanych 8

pytania przed oczami. Jednak dyskusje krytyczne, szczególnie ożywione w roku 2002, mogą posłużyć za przykład miar wartości stosowanych w polskiej krytyce teatralnej. Szerzej zaś, obrazują style odbioru, najakie nas stać, często samozwrotne, zamknięte na tekst, istotę spektaklu i stanowisko odbiorcy, którego reakcje traktowane są jako nieistotne, bo dyletanckie. Oczywiście, nie o jakąś „krytykę krytyki” w ogóle mi tu idzie, ale o wypowiedzenie kilku uwag o typowych reakcjach na konkretny rodzaj teatru, specyficzną twórczość, określone postawy. Dlatego mowa będzie o „recepcji Sarah Kane” - wieloznaczność tego dopowiedzenia w tytule jest zamierzona, w podtekście słyszę rynkową grę, współczesną legendę, próbę sił gremiów opiniotwórczych, artystyczne koncepty realizatorów, w końcu nasze osobiste fascynacje i uprzedzenia. Tak się dziś, wieloaspektowo, myśli o sztuce i nie ma co ubolewać nad „przysłonięciem” samego tekstu, ono bowiem opowiada nam także swoją historię, pokazując, jakimi kryteriami estetycznymi i etycznymi gotów jest się zająć teatr oraz jego komentatorzy; jakie wywołują reakcje u „zwyczajnego” widza. Kim, w świede tych wszystkich przesłanek, jesteśmy. Co możemy zrobić z Sarah Kane. Do czego nam ona służy.

Ważki przegląd postaw znaleźć możemy na łamach „Dialogu” oraz „Res Publiki Nowej”, w której redakcji odbyła się rozmowa pod znaczącym tytułem Piękny skowyt, z udziałem Lidii Burskiej, Małgorzaty Dziewulskiej, Marii Poprzęckiej, Andrzeja Chłopeckie-go, Piotra Gruszczyńskiego, Adama Wiedemanna i Marka Zaleskiego. Obie redakcje (i poproszeni przez nie o wypowiedź autorzy) zdają sobie sprawę, iż problem jest szeroki, otwiera być może drzwi, którymi wpuścić można powietrze na polskie sceny, na lamy fachowych periodyków okopanych często szczelnie branżowym slangiem, niewiele mającym wspólnego z jakkolwiek pojętą rzeczywistością, także rzeczywistością widza. Dać sobą (się?) wstrząsnąć - Sarah podobno przeżyła przełom, obejrzawszy spektakl grupy Grass Market

Projekt, i do fascynacji Beckettem dołożyła przekonanie, iż wywoływanie takich stanów jest zadaniem sztuki, jej zadaniem¹.

Przegląd wokółteatralnego dyskursu, który podejmę w pierwszej części szkicu, prowadzi natychmiast do wniosku, że nie mamy wypracowanego języka adekwatnego do takich zjawisk jak Kane; ta banalna konstatacja może wydawać się zawstydzająco zbędna, jednak najczęściej spotykane wypowiedzi są utrzymane albo w anachronicznym stylu obrońców domniemanej „czystości” formalnej i tak zwanego uniwersalizmu, moralistów i fachowców od zanudzania, albo współbrzmią z rynkową hagiografią. Żadna z tych strategii mnie nie zadowala; więcej do zarzucenia mam obrońcom jakichś rzekomo zagrożonych wartości, jako że ich krytyka nie może być skuteczna, bowiem znajdują się w zbyt dużej odległości od dzieła (a przecież najpierw jest to też odległość geograficzna...). Krótko mówiąc, Kane zostawiła spuściznę, która domaga się najpierw otwarcia, wrażliwości, a potem zastosowania tego czegoś, co w slangowym skrócie nazwę metodologią poststrukturalistyczną, zarówno na poziomie adaptacji, jak i na poziomie lektury. Zacznijmy jednak od istniejących świadectw tejże.

2. Przeciw dziwaczności, w obronie wartości, z lekkim zainteresowaniem „nieszczęsną panną”

- krytyka mieszczańska

Jest pewna grupa wypowiedzi recenzyjnych, polemik, publicystyki, które powiedzą nam więcej o gustach, kryteriach i granicach estetycznego „dyskursu środka” niż o ujawnionym wprost przedmiocie swego opisu. Nie tylko zapewne estetycznego, dotykają bowiem w końcu „wartości”, odpowiedniości, stosowności, a więc stają w obronie „kulturalnego sposobu wyrażania” tego, co społecznie nośne. Do takich wypowiedzi należy Grand Guignol na

199

1

Por. R. Pawłowski, Obywatelka..., dz. cyt.