LastScan37

ków C. Masłach wyróżniła trzy fazy wypalenia zawodowego: (1) fazę wyczerpania emocjonalnego, (2) fazę depersonalizacji oraz (3) fazę braku poczucia własnych osiągnięć. Syndrom wypalenia zawodowego był szczególnie częsty u osób mocno zaangażowanych w wykonywaną pracę, które boleśnie przeżywały brak możliwości pomocy ludziom, z którymi spotykały się w pracy (Masłach, Jackson, 1985).

W Polsce problemem wypalenia zawodowego u nauczycieli zajmowała się H. Sęk (Wypalenie..., 1996). Według niej najistotniejszą przyczyną syndromu wypalenia zawodowego jest uogólnione doświadczenie niepowodzenia w radzeniu sobie ze stresem i obciążeniami emocjonalnymi wykonywanego zawodu. Tak więc, nie długotrwały stres jako taki jest przyczyną wypalenia zawodowego, ale brak umiejętności radzenia sobie z nim.

7.2.2. Pozbawienie pracy

Jednym z najważniejszych czynników wywołujących stres w wieku średnim jest utrata pracy. Sytuacja ta często staje się źródłem różnych zaburzeń zachowania, problemów zdrowotnych czy też dysfunkcji w rodzinie bezrobotnego. Istotną rolę odgrywają czynniki finansowe, ale jeszcze ważniejsze - jak się wydaje - są psychologiczne konsekwencje utraty pracy, takie jak zaniżona samoocena czy poczucie własnej wartości bezrobotnego. Sytuacja utraty pracy jest szczególnie trudna dla mężczyzn, w przypadku których praca jest istotną składową poczucia tożsamości oraz koncepcji roli mężczyzny odpowiedzialnego za własną rodzinę, zapewnienie środków do życia itd. (Papalia i Olds, 1986).

Przeprowadzono wiele badań nad sposobami radzenia sobie z sytuacją bycia bezrobotnym. Niewątpliwie ważną kwestią są możliwości w zakresie dodatkowych źródeł zarabiania. Ludzie, którzy posiadają takie źródła, lepiej radzą sobie ze stresem. Duże znaczenie ma także wsparcie ze strony rodziny lub przyjaciół. Równie ważnym - o ile nie ważniejszym - czynnikiem określającym sposób radzenia sobie z własnym bezrobociem jest indywidualna interpretacja tej sytuacji. Okazuje się, że ludzie, którzy są w stanie dostrzec w niej okazję do zmiany zainteresowań, wzbogacenia swojego życia o nowe treści, zdobycia nowych doświadczeń (przez próby przekwalifikowania) i umiejętności, zdecydowanie częściej pozytywnie rozwiązują problem własnego bezrobocia (Papalia, Olds, 1986). Wyniki badań A. M. Manek (1993) wskazują z kolei na to, że istotny wpływ na sposób radzenia sobie ze stresem związanym z utratą pracy ma poziom rozwoju psychospołecznego jednostki.

7.2.3. Zmiana pracy

Zmiana pracy, rozmaite próby przeorientowania kariery zawodowej na nowe tory, stały się ostatnio modnym tematem publikacji prasowych, wskazujących na możliwości rozwoju człowieka dorosłego, kontynuowania życia twórczego i niebanalnego. L. E. Thomas (1980), jeden z głównych badaczy tego zagadnienia, zwraca uwagę na jego złożoność. Zaprzecza tym samym jakoby przypadki zmiany pracy w wieku średnim miały charakter normatywny oraz zakładały jeden wspólny mechanizm leżący u ich podłoża. Motywy decyzji o zmianie pracy są bardzo różne, a motywacja finansowa zazwyczaj nie jest dominująca. Biorąc pod uwagę kontekst tego typu decyzji Thomas stwierdził jednak pewną prawidłowość. W jego badaniach wzięli udział pracownicy fizyczni, robotnicy niewykwalifikowani oraz reprezentanci zawodów wymagających specjalistycznego i wyższego wykształcenia. Ci pierwsi („blue collar workers”) zmieniają najczęściej pracę będąc jej pozbawieni przez pracodawcę albo ze względów zdrowotnych. Staje się to często przyczyną pogarszania się kondycji fizycznej i psychicznej ludzi należących do tej grupy. Zmiana pracy przez osoby należące do drugiej grupy („white collar workers”) ma zdecydowanie częściej charakter pozytywny (Thomas, 1980).

7.2.4. Osiąganie mistrzostwa

Punktem wyjścia badań nad znawstwem i mistrzostwem (lub ekspertywnością, ang. expertise) było zwrócenie uwagi na zbyt jednostronne - jak się wydaje - akcentowanie znaczenia formalnych i niezależnych od treści myślenia struktur intelektualnych w prognozowaniu kariery zawodowej i szukaniu warunków określających jej pomyślny przebieg. Jest to nieuzasadnione, gdyż ludzie dorośli podejmując określone role zawodowe doskonalą wybitnie specyficzne i uzależnione od kontekstu pracy sprawności umysłowe. Mają one istotne znaczenie w rozwiązywaniu zadań typowych dla tych ról. W związku z tym, ludzie w sporadycznych tylko przypadkach stają się ekspertami w dwóch lub w większej liczbie profesji czy dziedzin wiedzy (Rybash, Hoyer, Roodin, 1986).

Autorzy badań nad ekspertywnością często podkreślają, że tym, co wyróżnia mistrzów określonej profesji, nie jest wysoki poziom rozwoju ogólnych zdolności umysłowych, ale raczej szczególny poziom kompetencji w zakresie umiejętności specyficznych treściowo i sprawności umysłowych związanych z wykonywanym zawodem. Na przykład w badaniu W. Chase’a i H. Simona (1973) brali udział szachiści eksperci i nowicjusze. Obie grupy były badane testami mierzącymi zakres pamięci bezpośredniej oraz poziom ogólnych zdolności umysłowych. Pod tym względem wyniki w obu grupach nie różniły się w stopniu istotnym statystycznie. Jednak w próbach, podczas których w czasie 5 sek. prezentowano różne pozycje szachowe, eksperci byli w stanie zapamiętać położenie nawet 25 figur na szachownicy, podczas gdy nowicjusze najwyżej 5-6 figur. Należy dodać, że w sytuacji, gdy figury rozstawione były w sposób przypadkowy, poziom zapamiętywania ekspertów obniżał się dc poziomu nowicjuszy. Rezultaty tych badań pozwalają wnosić, że w przypadku ekspertów mamy do czynienia ze znacznie bardziej rozległą oraz wewnętrznie zróżnicowaną wiedzą. Wyraża się ona w znajomości bardzo dużej liczby pozycji szachowych, co umożliwia skuteczniejsze rozpoznawanie, a tym samym zapamiętywanie, gdyż podstawowymi jednostkami pamięciowymi nie są pojedyncze figury lecz ich grupy, które tworzą określone konfiguracje na szachownicy. Tym, co różni zapamiętywanie szachistów o różnym stopniu zaawansowania jest więc wiedza, która w przypadku arcymistrzów obejmuje około 50 tysięcy różnych pozycji szachowych, a nie zakres pamięci bezpośredniej, czy też inne niespecyficzne funkcje umysłowe.