leszczynski logos8

Nieba i Ziemi, jest nieokreślone, wieczne i niepoznawalne dla świadomości ludzkiej Tao („droga"). Jest ono najprawdziwszą rzeczywistością, choć ze względu na swą nieuchwytność może zostać nazwane Niczym"³⁵. W związku z powyższym próbowano nawet tłumaczyć pojęcie tao jako Drogę, Opatrzność, Rozum, a także Logos. Na ile taki zabieg jest uzasadniony, a na ile jest nadinterpretacją pozostaje sprawą otwartą. Ważne jest jednak to, iż także na gruncie myśli chińskiej występuje wyobrażenie podłoża, energii, zasady kosmosu³⁶.

Powyższe przykłady miały za zadanie zobrazować, iż koncepcja siły porządkującej, zasady Wszechświata, występuje w różnych kręgach kulturowych, na różnych poziomach racjonalizacji myśli ludzkiej. Również powszechną wydaje się być tendencja do jednoczenia poszczególnych zasad świata w jedną kosmiczną zasadę organizującą wszystkie sfery rzeczywistości. Koncepcja Logosu, wszechświatowego Rozumu nie powstała przypadkiem. Narzuca ją człowiekowi sama rzeczywistość, która odsłania się umysłowi ludzkiemu jako kosmos, a nie chaos, czyli jako coś uporządkowanego, zorganizowanego, homogenicznego, z czego wynika, iż rzeczywistość posiadająca takowe przymioty musi posiadać w sobie logos — zasadę owego uporządkowania³⁷.

³³ M. Czen Cze-min, Religie Chin, w: Religie świata, tłum. zbiorowe, Warszawa 1954, s. 110.

³⁶    A. Watts, Tao strumienia, tłum. M. Obarski, Poznań 1996, s. 77- 78.

³⁷    Obok wyraźnie ewolucyjnego kształtowania się koncepcji jedynego bóstwa —jedynej siły porządkującej, występuje paralelnie do tego procesu, już na bardzo wczesnych etapach ewolucji, wyobrażenie tzw. Sprawcy. Sprawca jest pojmowany jako przyczyna zaistnienia świata, dawca praw, moralności, założyciel rodu ludzkiego. Najczęściej Sprawca wycofuje się ze świata, pozostając w deistycznej dali (deus otiosus), przekazując rządy nad światem młodszym od siebie bogom. Wyznawcy odsunięcie się bóstwa-pierwszej przyczyny od świata tłumaczą złym postępowaniem ludzi (grzechem), łamaniem przez człowieka praw nadanych przez Sprawcę. Obecnie nawet religiolodzy ewolucjoniści zgadzają się na istnienie koncepcji Sprawcy równolegle do procesów ewolucyjnego przechodzenia wielobóstwa w henoteizm i monoteizm. Pojawiła się szkoła religiologiczna, głosząca tzw. pramonoteizm. Jej najwybitniejszym przedstawicielem byli Andrzej Lang (1844-1912) oraz Wilhelm Schmidt (1868-1954). Według religioznawców ze szkoły pramonoteistycznej pierwotnym wyobrażeniem religijnym nie jest wielość duchów, bóstw, ale wyobrażenie bóstwa jedynego, pojmowanego monoteistycznie. Dzieje religii są historią degeneracji pierwotnego monoteizmu, w szereg prymitywnych wierzeń, a następnie charakteryzują się stopniowym powrotem do wyobrażeń monoteistycznych. Myśl ludzka zatacza więc koło od jedności do wielości i od wielości do jedności. Silnym punktem teorii pramonoteizmu, zaatakowanej rzecz jasna przez ewolucjonisłów przyjmujących linearny rozwój wierzeń religijnych (czyli od wielości do jedności), są empiryczne badania nad kulturami i religiami społeczności archaicznych, prowadzone z rozmachem przez pramo-noteistów. Na temat pramonoteizmu patrz. J. T. Maciuszko, Wprowadzenie do nauko religii, Warszawa 1992, s. 31-35, a także A. Lang, Mitologia. Wierzenia pierwotne, Kraków 1989.

Rozdział I

Od mitu do filozofii. Racjonalizacja religii w myśli greckiej

I. Wprowadzenie

Stwierdziłem we Wstępie, że właściwie we wszystkich religiach spotykamy tendencję do racjonalizowania wierzeń religijnych i paralełne etapy rozwoju wyobrażeń religijnych. Zasadniczą cechą racjonalizacji religijnych poglądów człowieka jest stopniowe łączenie wielości bóstw-zasad świata w jedną zasadę rządzącą rzeczywistością. Łączenie ze sobą bóstw polegało na stopniowej identyfikacji pokrewnych bóstw (pokrewnych ze względu na zakres posiadanych przez nie zadań i kompetencji), co z kolei prowadziło do rozszerzenia zakresu władzy danego bóstwa. Bóstwo takie wchłaniało w siebie pokrewne bóstwa, przejmując ich cechy i kompetencje.

Innym przejawem racjonalizowania się wierzeń religijnych jest ich postępująca systematyzacja. Systematyzacja oznacza wszak planowe i nieprzypadkowe dobieranie przekazu mitycznego, a zatem także pewną pracę intelektualną. Systematyzacji mitów musiało sprzyjać zwłaszcza pojawienie się pisma i literatury religijnej, czyli przejście ludzkości od fazy mitu przekazywanego wyłącznie za pośrednictwem opowieści mitycznych do mitów spisywanych. Mity przekazywane w formie pisanych utworów religijnych były z kolei przetwarzane i komentowane przez następne pokolenia mitografów w ich utworach. Komentarze religijne (tj. np. komentarz z Derveni, o którym jeszcze będzie mowa) — rozbudzające krytycyzm w stosunku do wyobrażeń mitycznych — poprzedzają czy wręcz zazębiają się z najwyższą fazą procesu racjonalizacji religii, to znaczy z przejściem od teologii wyrosłej na gruncie mitu do myślenia filozoficznego, a zatem myślenia nie zadawalającego się opowieściami mitycznymi o bogach, myślenia stawiającego pytania o prawdę na temat bóstw (Boga). Jak za chwilę się przekonamy, wierzenia Greków przechodziły przez wymienione wyżej fazy rozwojowe myśli religijnej człowieka, natomiast faza filozoficzna wyobrażeń teologicznych jest cechą konstytutywną właśnie myślenia starożytnych Hellenów.

II. Formy religii greckiej

Zanim przejdę do szczegółowego omówienia ewolucji wierzeń Greków, w celu rzetelnego przedstawienia zagadnienia zajmę się najpierw różnymi formami, postaciami przejawiania się religii greckiej, bowiem jak każda religia, także reli-gia Hellenów była zróżnicowana pod względem kultu, funkcji, koncepcji teologicznych, stopnia racjonalizacji. Nie wszystkie postacie religii greckiej poddawa-

19