mierzwinski8

200 Andrzej Mierzwiński

chodziłaby w rejonie równoległego biegu Odry i Oławy na Równinę Oleśnicką. Stąd biegłaby ku północnemu wschodowi i wschodowi, tzn. w kierunku oleśnickiego i namysłowskiego skupiska osadniczego. Byłyby to jednak jej lokalne i raczej późnohalsztackie (HaD) „odgałęzienia”. Główna „trasa” wiodłaby bowiem ku północy, wschodnim skrajem trzebnickiego skupiska osadniczego. Przechodziłaby zatem najniższą partią Wzgórz Trzebnickich, kierując się na obniżenie Bramy Malerzowickiej, która oddziela je od Wzgórz Twardogórskich. Stąd już istnieje dogodne przejście przewężoną doliną Baryczy na teren milickiego skupiska osadniczego. Widzimy zatem, iż obydwie „odnogi” szlaku związanego z przejściem przez Bramę Kłodzką omijałyby rozległe obniżenie pradolinne, które rozdziela górowskie i milickie skupisko osadnicze. Na przedpolu tego obniżenia i zarazem u podnóża północnych, stromych stoków Wzgórz Trzebnickich usytuowany jest gród z Kędzia, woj. Wrocław (Walczak 1970, tab. V; Starkel 1982).

Dysponując takimi hipotetycznymi, głównymi kierunkami przebiegu szlaku handlowego i dalekosiężnych tras komunikacyjnych na Śląsku środkowym możemy zająć się bliżej kwestią przeprawy osobowickiej, której istnienie sugerowano kilkakrotnie w literaturze (Gediga 1976, s. 197-198; 198la, s. 307; 198lb, s. 392, 394, 395). Należy rozpatrzyć przede wszystkim możliwości uzasadnienia takiej sytuacji w świetle uwarunkowań geomorfologicznych i hydrologicznych w dolinie Odry na jej wrocławskim odcinku. Istniejące do dziś pozostałości starych zakoli Odry zalegają na II terasie, a zatem łączą się tak jak i ona ze znacznie późniejszym okresem aniżeli czasy funkcjonowania osad osobowickich, bo najprawdopodobniej z młodszymi fazami wczesnego średniowiecza. Poziom użytkowy w okresie halsztackim C-D związany byk z III terasą, która w środkowym pasie pradoliny Odry została niemal w całości zniesiona, a pozostałe rozcięcie wypełniły następnie utwory terasy II, sięgające nawet poziomu zasypania subborealnego. Zachowane w środkowej partii doliny stanowiska z osadnictwem pradziejowym (Hoffmann 1941, s. 8) łączą się z ostańcami IV i III terasy (m. in. osiedla osobowickie). Pozostałości starych zakoli Odry mogą służyć jedynie za ilustrację zmienności koryta rzeki, nie są natomiast możliwe do przyjęcia jako rekonstrukcja sytuacji hydrograficznej w dolinie w fazie funkcjonowania omawianych osiedli (Raschke 1929, s. 9; Walczak 1970, s. 104-105; Szczepankiewicz 1972, s. 226-227; B. Gediga 1976, aneks; J. Kowalski 1978, s. 180). Zresztą omawiana próba rekonstrukcji położenia tych osiedli wobec koryta Odry wskazuje, iż rozdziela je wprawdzie rozległe zakole rzeki, ale obydwa usytuowane są na jej lewobrzeżu; utrudniałoby to znacznie komunikację pomiędzy nimi. Przeciwko współczesności tego zakola oraz osiedli świadczy również forma wyniesienia „Szańce Szwedzkie”. Jest to mianowicie wydma paraboliczna, której północne ramię zostało zniszczone w znacznym stopniu przez to zakole. Jeśli osada położona na tym wyniesieniu była obwarowana, to następowałoby stałe podmywanie jej umocnień, jeśli przyjmiemy, iż biegły one po koronie

wydmy. Nie przeprowadzono jednakże badań wzdłuż kulminacji północnego ramienia wydmy, tak iż nie można stwierdzić, czy istniały w tej partii wyniesienia założenia obronne, a jeśli tak, to w jakim stopniu uległy zniszczeniu. W kontekście sekwencji teras holoceńskich właściwej dla pradoliny wrocławskiej należy przypuszczać, iż ta nasilona erozja boczna miała miejsce we wczesnym średniowieczu. Nie jest zatem uzasadnione wykorzystanie istniejącego do dziś starego zakola rzeki przy próbie graficznej rekonstrukcji położenia grodu (Gegiga 1976. s. 189)^y.

Na stanowisku „Szańce Szwedzkie” założono w latach sześćdziesiątych 14 wykopów o powierzchni ok. 7,5 ara. z tego aż 7 (ok. 6 arów) zlokalizowano w północnej, mniejszej i wyższej partii wyniesienia. Stamtąd też uzyskano większość materiału zabytkowego i wszystkie obiekty osadnicze. Natomiast z części południowej brak jest niekiedy w nawarstwieniach jakichkolwiek materiałów zabytkowych (wykopy IX, X, XIV). Nie stwierdzono przy tym śladów konstrukcyjnych po ewentualnym wale od strony południowo-zachodniej (wykop X) oraz wschodniej (wykop V). Ówczesne dno doliny Odry zalegało nieco wyżej aniżeli obecne (terasa I), a zatem należy liczyć się z możliwością podmakania czy nawet zalewania wschodniej i południowo-wschodniej partii wydmy w fazie funkcjonowania osiedli osobowickich. Dlatego też zapewne brak jest stamtąd nie tylko śladów umocnień, ale nawet liczniejszych znalezisk^{1 2}.

Badania powojenne nie potwierdziły istnienia obiektu obwarowanego na „Wzgórzu Kaplicznym” (Gediga 1976, ryc. 4, s. 139-140), ale do profilu nawarstwień rozsypiska wału zaproponowanego przez G. Raschkego należy ustosunkować się z ostrożnością. Można bowiem odnieść wrażenie, iż prezentuje on daleko już posunięte stadium rekonstrukcji, podporządkowanej \ zapewne przyjętej wizji charakteru konstrukcji obronnych na tym obiekcie, wzorowanej w dużym stopniu na próbie rekonstrukcji obwałowań, którą opracowano wcześniej dla osiedla na „Szańcach Szwedzkich” (Raschke 1929, s. 18, 29).

Zaprezentowana koncepcja na temat funkcji grodów ludności kultury łużyckiej, a tym samym na temat znaczenia dysponujących nimi grup ludzkich, w całokształcie stosunków osadniczo-gospodarczo-społeczno-politycznych, różni się w sposób zasadniczy od poglądów spotykanych w literaturze

1

Zakres prowadzonych prac wykopaliskowych i uzyskane w ich trakcie wyniki nie stanowią natomiast przekonywającej podstawy do przyjęcia proponowanej rekonstrukcji grodu, zarówno w odniesieniu do przebiegu wału, jak też zabudowy wnętrza.

2

to Nikłe wyniki prac wykopaliskowych z południowej i wschodniej partii wyniesienia nie dadzą się wyjaśnić wyłącznie prowadzonymi tam w końcu XIX i na początku XX w. pracami ziemnymi. Objęły one bowiem w największym zakresie północną partię wydmy (alejki spacerowe, wieża widokowa, okopy). W przypadku partii południowej ograniczyły się one do wykonania alejki na koronie wydmy oraz wzniesienia nasypu po jej zewnętrznej stronie. Nasyp ten jest niższy od południowego ramienia wydmy i nie naruszył jego formy (Raschke 1929, s. 11).