NYCZ26

Kuźmy, Andrzeja Z. Makowieckiego, Jerzego Paszka, Jana Prokopa, Ryszarda Przybylskiego, Mirosławy Puchalskiej, Jacka Trznadla, Teresy Walas, Andrzeja Wernera, Marty Wyki, Romana Zimanda oraz -może przede wszystkim - Jana Józefa Lipskiego. Wielostronny i nader pomysłowo przez Lipskiego pomyślany stereometryczny model modernizmu jako „prądu wielonurtowego” nic doczekał się wszakże poważnej dyskusji, choć nie brak mu było ani szczegółowych uzasadnień, ani radykalnie sformułowanych tez; „w zasadzie sądzę - pisał m.in. Lipski w drugim tomie Twórczości Jana Kasprowicza - że modernizm na gruncie polskim zaczął się ok. 1890 r. i trwa do dziś”¹.

W ten sposób, w zależności od przyjętych przesłanek wyjściowych, literatura przełomu wieków albo domyka wiek dziewiętnasty, albo inauguruje literaturę nowoczesną, choć niekiedy za cenę zde-struowania tradycyjnych klasyfikacji. Albo wreszcie - co zapewne najlepiej uzasadnione - systematycznie przekształca się z fazy na fazę w zmiennych układach rozmaitych nurtów, w których mieszają się cechy epigeniczne i protogeniczne, tak charakterystyczne dla okresu przejściowego. Być może jednak ten zastanawiająco długo niestabilny, paradoksalny status literatury młodopolskiej bierze się stąd, iż ciągłości, o których mowa, nie dają się uchwycić w sieci utrwalonych i dobrze skądinąd uzasadnionych periodyzacyjnych klasyfikacji. Występują na innym poziomie - czy może w innym wymiarze -historycznoliterackiego procesu, między i ponad jego podziałami. Mają też swe wewnętrznie bardzo zróżnicowane pole rozproszenia. Nie istnieje, jak myślę, na przykład żadna istotna cezura oddzielająca dramat międzywojenny od młodopolskiego; cezura w zakresie prozy jest nadzwyczaj słaba; jedynie w dziedzinie poezji jest wyraźna, a i to nie tyle w jej nurcie skamandryckim, co awangardowym.

„Trudno odpowiedzieć na pytanie - zastanawiał się Jan Błoński - dlaczego nie doszło - za sprawą takich pisarzy jak Brzozowski,

Irzykowski, Leśmian, Miciński i Berent spośród starych, Witkacy i Kaden-Bandrowski wśród najmłodszych - do nowej krystalizacji artystycznej około roku 1910”². Rzeczywiście, na to pytanie odpowiedzieć trudno; być może jednak jednym z powodów tej trudności jest to, że ogólny kierunek poszukiwań nie prowadził owych pisarzy do wynalezienia nowej orientacji czy prądu (wzbogacającego repertuar już istniejących), lecz do wyklarowania własnych stanowisk w obrębie szerzej pojętej, lecz ciągle tej samej modernistycznej całości kulturowej.

Na określenie tej właśnie konstelacji stanowisk literackich i pochodnie światopoglądowych, które kształtowały się (konsekwentnie i nieprzerwanie) od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, osiągnęły swą krystalizację około roku 1910, a miały przed sobą długą jeszcze przyszłość - chciałbym wprowadzić wstępnie pojęcie m ode r-n i s tycznej forma ej.i—literackie j. W^’7ńierze7 w jaTaej~formacja'ta jest rezultatem inicjowanych świadomie, jak też bezwiednie się dokonujących przeobrażeń w podstawowych sferach: kluczowej problematyki, sposobów jej pojęciowo-językowego artykułowania, konstrukcyjnych reguł oraz epistemicznych założeń (obejmujących też przeświadczenia aksjologiczne i ontologiczne) -stanowić ona może zapewne szczególną odmianę intelektualnej formacji modernistycznej³. W tej zaś, w jakiej charakteryzuje ona po-

15

1

J.J. Lipski, Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1891-1906, Warszawa 1975, s. 32. Problemy związków modernizmu z procesami modernizacyjnymi oraz rozłamu literatury na model elitarny i popularny czy masowy stawiają zwłaszcza prace R. Z i m a n d a. Zob. idem, Dekadentyzm warszawski. Warszawa 1964 oraz idem, Trzy studia o Boyu, Warszawa 1961.

2

   J. B 1 o ń s k i. Badania nad literaturą 60-lecia, [w zbiorze:] Rozwój wiedzy o literaturze polskiej po 1918 roku. Opr. i wstępem opatrzył J. Maciejewski, Warszawa 1986, s. 226.

3

   Zob. m.in. B. S k a r g a, Granice historyczności, Warszawa 1989; M. F o u c a u I1, Archeologia wiedzy, pr/.eł. A. Siemek, wstępem opatrzył J. Topolski, Warszawa 1977. Nie jest zadaniem tej pracy analiza tradycji badawczej posługującej się kategoria formacji (lub pokrewnymi) w opisie kulturowych całości, wyodrębnianych spośród rozmaitych typów dyskursów (historii nauki, historii mentalności, historii literatury czy sztuki); jest to jednak temat wart z pewnością osobnej analizy. W tym miejscu zauważyć jedynie wypada, że pierwszeństwo przypadłoby zapewne Brzozowskiemu, który w sposób nader interesujący zarysowa! koncepcję „formacji duchowej” czy „formacji kulturalnej”, m.in. w szkicu Kilka uwag o stanie ogólnym literatury europejskiej i o zadaniach krytyki literackiej, oraz dokonał wielu błyskotliwych, acz szkicowych, jej analiz, czego przykładem: Z powodu pamiętników Saint-Simona (oba szkice [w:] Glosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury euro-