obraz
3

widzący” (urucakszas); Ahura Mazda jest „nieomylny” (adaoyo, adaoyamnd), jak Waruna jest adabhda ¹⁷.

Ahura Mazda stanowi więc odpowiednik Waruny, jak Mithra odpowiednik Mitry. Ale stosunek, jaki tu zachodzi, jest inny; wskazuje na to chociażby identyczność tych dwóch imion w zestawieniu z odmiennością dwóch pozostałych. Zbieżności między dwumianem irańskim i wedyjskim, zarówno pojęciowe jak werbalne, wskazują na ich wspólne źródło indoirańskie. Odmienny był natomiast ich rozwój historyczny i stąd pochodzą różnice. Do odmienności tej przyczynił się specyficzny, działający w Iranie czynnik: Zaratusztra. Zaratusztra nie zna boga innego niż Ahura Mazda. W Gatkach, najstarszych częściach Awesty i reprezentujących zaratusztrianizm w jego pierwotnej postaci, Mithra w ogóle nie występuje. Pojawia się w późniejszej Aweście, (w szczególności Jaszt, 10), gdyż późniejszy zaratusztrianizm przywrócił go razem z innymi bóstwami irańskiego „pogaństwa” prezaratusztriańskiego, którym Zaratusztra odmawiał boskości; przywrócił je, zresztą, nie jako bogów, lecz jako jazata — „czcigodnych”, a jedynym bogiem pozostał Ahura Mazda.

Ale i sam Ahura Mazda nie jest tworem ex nihilo Zaratusztry. Jest dokonaną przez niego transfiguracją i sublimacją bóstwa dawniej istniejącego. W starożytnym politeizmie irańskim istniał bóg najwyższy, który — według Herodota (1.131) — był bóstwem sklepienia niebieskiego. Tego to najwyższego boga niebiańskiego Zaratusztra uczynił jedynym bogiem swojej religii. Ahura, „pan” (wedyjski asura), niegdyś nazwa nadawana ogólnie bóstwom, stała się dla Zaratusztry imieniem własnym jego boga, gdyż w jego religii innych bogów nie było. Drugie imię, Mazdah_} „Znawca”, które w Gatkach występuje jeszcze niezależnie i odrębnie od Ahura, świadczy, że wiedza była w pojęciu Zaratusztry głównym atrybutem boskości.

Nie znaczy to jednak, by wszechwiedza Ahura Mazdy była oryginalną koncepcją Zaratusztry. Wszechwiedza Waruny i Mit-rawaruny jest dowodem, że idea wszechwiedzy boskiej może zrodzić się niezależnie od nauk reformatora. Mitrawaruna jest, jak było wyżej powiedziane, niebem w dwóch uzupełniających się aspektach: nieba dziennego (Mitra) i nocnego (Waruna). Taka koncepcja istnieje także w Iranie; wynika to z dwumianu Mitra-

Ahura Hub Ahura Mithra. Dwumian ten obcy jest Gatkom, czyli nauce Zaratusztry, gdyż Zaratusztra rozbił pierwotną jedność dwóch bóstw, aby wynieść jedno z nich na piedestał boga najwyższego.

Przechodząc przez filtr myśli Zaratusztry dawny irański bóg nieba utracił swój pierwotny charakter naturystyczny, Mithra zgromadził i skoncentrował w sobie aspekty uraniczne, niegdyś podzielone między dwa uzupełniające się wzajem bóstwa uraniczne ¹⁹. Owe „dziesięć tysięcy”, które niegdyś były może „tysiącem” oczu Mitry (rozdz. VIII, 2), odpowiadają tysiącom oczu Waruny (rozdz. VII, 1); jeżeli są to gwiazdy, to nie przynależą do Mithry początkowo, tylko przypadły mu jako dziedzictwo po drugim członie dwumianu na skutek jego dezuranizacji. Mithra nie jest słońcem: w księgach Awesty jest ściśle od słońca wyodrębniony (Jaszt, 10.13; 10.95). Ale nie znaczy to, jak ktoś twierdził¹⁹, iżby Mithra był gwiaździstym niebem nocnym. Elementy gwiezdne i księżycowe są u Mithry wtórnego pochodzenia (Jaszt, 10.142). Pierwotnie jest Mithra, tak samo jak wedyjski Mitra, niebem w jego aspekcie dziennym, świetlistym (Jaszt, 10.50,97,112,142), o niewątpliwych powiązaniach słonecznych (Jaszt, 10.136,143), które umożliwiły dalszy rozwój w kierunku solaryzacji, aż do utożsamienia ze słońcem w mitraizmie²⁰, aż do posługiwania się słowem mihr w sensie słońca w języku średnio- i nowoperskim.

Słońce jest według Awesty poza Gatkami okiem Ahura Mazdy (Jasna, 1.11 = 3.13 = 4.16 = 7.13 — 22.13), jak według Rig-We-dy jest okiem Waruny i Mitrawaruny (rozdz. VII, 1), jak już w epoce indoirańskiej słońce było okiem nieba (por. Rig-Weda, 1.72,10). Jeśli ten rys uraniczny oraz niektóre inne (Jaszt, 13.2—3; Videvdat, 5.20), również pochodzące z czasów przed Zaratusztrą, pojawiają się w postaci Ahura Mazdy mimo jego, dokonanej przez Zaratusztrę, transfiguracji w sensie etyczno-rozumowym, to dzieje się to za sprawą wspomnianej wyżej roli, jaką pogaństwo irańskie odegrało w zaratusztrianizmie; ten sam czynnik sprawił, że zaratusztrianizm w rezultacie uznał za swoje, obok Mithry, inne także bóstwa naturystyczne „pogańskiego” pochodzenia, jak Słońce, Księżyc itd., wymienione również w przytoczonych wyżej fragmentach z Herodota (1.131).

135