obraz2 (13)

rium oprócz Afryki. Słaby i niepewny panowania cesarz uległ z wahaniem Argobaslowi i Fławianusowi i przywrócił subsydia państwowe dla religii rzymskiej. Gwałtowny i bezkompromisowy Ambroży wycofał się z Mediolanu i rzucił na Eugeniusza ekskomunikę, co skłoniło go całkowicie już do zwrotu w kierunku partii narodowej.

Teraz wreszcie nastąpił tak mozolnie wywalczony akt powrotu posągu zwycięstwa do sali posiedzeń senatu; ustanowiono też wróżby ze zwierząt ofiarnych dotyczące losów wojny z Teodozjuszom; odkryto nie znane przedtem proroctwa upadku chrześcijaństwa w 394 roku ^3S. Posunięto się do takiej propagandy religii starorzymskiej, że w czasie rozstrzygającej, a przegranej bitwy z Teodozju-szem ustawiono na pobliskim wzniesieniu specjalnie poświęcony posąg Jowisza ze szczerozłotymi ozdobami³⁶.

Koniec Eugeniusza oznaczał zarazem koniec wszelkich ustępstw na rzecz partii narodowej. Była to już bezapelacyjna i nieodwracalna likwidacja religii starorzymskiej jako religii finansowanej i popieranej przez państwo. Ostatecznie posąg bogini zwycięstwa, symbol starej wiary rzymskiej, musiał w 394 r. opuścić raz na zawsze miejsce zebrań senatu, aby nie urażać uczuć chrześcijańskich ojców nowego, prowincjonalnego Rzymu.

³⁵ Aurelius Augustinus, De ciuitate Del, XVIII, 53.

^M Tamże, V, 26; Carmen Parisianum 26.

1G4

Nie wszystko jednak minęło wraz z u.uinię ciem z kurii posągu bogini. Pozostały jra/iw ukryte formy prywatnej czci; świątynia Jo wiszą Kapitoiińskiego w dalszym ciągu w/.no silą swe mury na środkowym wzgórzu ima sta, a po cichu radzono się jeszcze ksiąg : .y bilińskich. Wieśniacy z bliższych i dalszy cli okoIic Rzymu w* dalszym ciągu trzymali su; starych praktyk kultowych. Nie darmo pr/.e cięż dla oznaczenia tradycjonalistów roligij nych zaczęto używać określenia pagam (czy li wieśniacy) po raz pierwszy w 37U roku Uznawszy tedy sprawę upadku państwowej religii starorzymskiej za ostatecznie pr/i'sądzoną przez fakt obalenia uzurpatora Eugeniusza, można teraz prześledzić krok po kroku, w jaki sposob traciła ona mir i kiedy nastąpił jej ostateczny krach.

Rzymskiemu kultowi domowemu groźny cios wymierzył zakaz Teoćozjusza z 3iJ2 roku. „Kullus omnino secrenove piuculo Uiri-ni igne, Genium mero, PenuLes odore venerulus accedut lumuia, imponut tura, serta suspen-dat" w (Niech w ogóle nikt czcząc tajemną pokutę Lary ogniem, Geniusza winem, Penaly pachnidłami nie pokazuje się w jasny dzień, niech nie zapala kadzideł, mech nie zawiesza wieńców). Wszystko to dowodzi, że praktyki te wciąż jeszcze były w użyciu. Zresztą jakże trudno wyegzekwować u poddanych ścisłe przestrzeganie tych obostrzeń, jeżeli domowe obrzędy spełniano w gronie najbliż-

¹⁷ Codes Theodosianiu XVI, 2, 10.

» Tamże, 10, 12.

165