obraz2

SYNTEZA

Istota Najwyższa i atrybut wszechwiedzy na tle historycznokulturalnym ludów pierwotnych

„Gdyby mnie zapytano — pisał Max Muller w 1891 r. — jakie według mnie było najdonioślejsze odkrycie na przestrzeni XIX wieku w dziedzinie dawnych dziejów ludzkości, odpowiedziałbym, że było nim po prostu równanie etymologiczne: sanskrycki Dyaus--pitar = grecki Zeus pater ~ łaciński Jupiter — staronorweski Tyr... Równanie to implikuje nie tylko, że przodkowie nasi, przodkowie Homera i Cycerona mówili tym samym językiem ludu indyjskiego... ale i to także, że wszyscy mieli niegdyś tę samą religię, w różnych czasach oddawali cześć temu samemu najwyższemu bóstwu pod imieniem «Nieba ojca». Nigdy nie za wiele będzie powtarzania tej lekcji, bo tylko ten, kto ją w pełni pojmie i do głębi sobie przyswoi, może wytworzyć sobie pojęcie o tym, ile światła rzuca to na dzieje rasy aryjskiej... Odkrycie to dokonało w dziedzinie historii starożytnej przewrotu równie radykalnego, jak ten, który w dziedzinie astronomii wywołała herezja Kopernika” K

„Wykład o Zeusie” jest dziś może jedyną ocalałą kolumną z imponującego gmachu „mitologii porównawczej”. Nauka ta, jako oparta na danych lingwistycznych, z konieczności musiała ograniczać swoje porównania do mitologii ludów językowo pokrewnych (w praktyce, jeśli chodzi o Maxa Mullera, do ludów należących do rodziny językowej indoeuropejskiej), co zawierało w sobie niebezpieczeństwo, że za „dzieje starożytne ludzkości” uzna się to, co w najlepszym razie mogłoby objąć „dzieje starożytne rasy aryjskiej”.

Kiedy później, w miarę postępu badań, ograniczenia lingwistyczne udało się przezwyciężyć, nowe światło na najdawniejsze

dzieje ludzkości rzuciło odkrycie Istot Najwyższych, czyli „High Gods”, ludów pierwotnych, i teraz to z kolei obwołano najdonioślejszym odkryciem wieku XX ². Ale podobnie jak pełnemu zrozumieniu pierwszego odkrycia stało na przeszkodzie postawione z góry założenie lingwistyczne, tak drugie wypaczone zostało przez postawione z góry założenie teologiczne „pramonoteizmu” (por. Wstęp), przypisujące wiarę w Istotę Najwyższą w jej najczystszej i idealnej formie — społeczności ludzkiej w jej najpierwotniejszej fazie.

Problem ten, problem przynależności pojęcia Istoty Najwyższej do pewnego określonego typu kultury, wymaga bardziej rygorystycznego postawienia. Pojęcie Istoty Najwyższej nie jest refleksem jakiejś abstrakcyjnej, monoteistycznej idei Boga, obdarzonej wszelkimi wzniosłymi atrybutami, jakie teoretycznie się z nią wiążą, między innymi także atrybutem wszechwiedzy (por. Wstęp), lecz jest konkretną formacją historyczną przybierającą rozmaite formy w zależności od środowiska kulturowego, w jakim powstaje. W każdej kulturze istnieją jakieś wewnętrzne powiązania ideowe, łączące poszczególne jej elementy. Religia jest jednym z tych elementów, a Istota Najwyższa jest częścią religii.

A zatem Istota Najwyższa nabiera charakteru właściwego kulturze, do której przynależy, a formy, jakie pojęcie to przybiera, zgodne są z typem strukturalnym danej społeczności. W społeczeństwie patriarchalnym Istota Najwyższa jest oczywiście pojmowana jako ojciec, w tych natomiast, gdzie dominującą pozycję zajmuje kobieta, przybiera raczej postać kobiecą i macierzyńską. U Ijów, którzy są może najstarszym ludem Afryki zachodniej i zachowali do tej pory religię całkowicie odmienną od wierzeń wszystkich otaczających ludów, Istotą Najwyższą, częściowo utożsamianą z niebem, jest bogini, która stworzyła wszystkie rzeczy — ludzi, zwierzęta, rośliny itd., podczas gdy bóstwo ziemi jest rodzaju męskiego (jak w starożytnym Egipcie, gdzie Geb jest bogiem ziemi, a Nut boginią nieba)³. U północno-zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej bogini Qamaits, która przebywa w najwyższym niebie i stanowi może jedyny na całej przestrzeni Ameryki Północnej przykład prawdziwej Istoty Najwyższej w żeńskiej postaci, jest bardziej stwórczynią i władczynią świata niż karmicielką⁴. Wyspiarze z Nowego Meklemburga (Archipelag

401