obraz6

Rozdział dziesiąty

RZYM

1. JOWISZ

Wszechwiedza była jednym z atrybutów Jowisza, najwyższego boga religii rzymskiej. Przedmiotem wszystkowidzącej wszechwiedzy Jowisza były uczynki ludzkie, a w szczególności dotyczyła ona paktów, traktatów i przysiąg, miała za zadanie karać wiarołomstwo i krzywoprzysięstwo.

Jowisz był bogiem nieba: dlatego narzędziem jego sankcji karzących był piorun (Iuppiter Fulgur)¹. Najdawniejszą i najświętszą przysięgą była przysięga na imię Iuppiter Lapis: ów lapis był to „kamień piorunowy”, czyli ostry odłamek krzemienia uważany za pozostałość pioruna²; przysięgać per Iovem lapidem ³ znaczyło narazić się, w przypadku złamania przysięgi, na śmierć od Jowiszowego pioruna. W najstarszej świątyni Iup-pitera Feretriusa na Kapitolu przechowywano święty kamień, którym pater patratus posługiwał się przy zawieraniu paktów⁴. Na Kapitolu również istniała ab antiąuo świątynia bogini Fi-des — Fides publica, Fides populi Romani — której każdego roku składali ofiary trzej flamines maiores z flamen Dialis, czyli najwyższym kapłanem Jowisza, na czele ⁵.

2. SEMO SANCUS

Na Kwirynale, wzgórzu niegdyś zamieszkałym przez Sabinów, wznosiła się świątynia boga zwanego Semo Sancus Dius Fidius. Był to bóg paktów i przysiąg. W świątyni przechowywano foedus gabinum, czyli tekst traktatu pokojowego z miastem Gabium zdobytym przez Tarkwiniusza Starego; układ zapisany był ar-

i liaicznym pismem na skórze wołu, z tej okazji złożonego w ofierze; skóra naciągnięta była na drewnianą tarczę (Dionizjos z Halikarnasu, 4.58,4). W świątyni Semo Sancusa przechowywano ponadto okrągłe płyty z brązu (orbes ahenei) poświęcone bóstwu w 329 r. p.n.e. po zdobyciu Privernum, zrobione ze spiżu uzyskanego po konfiskacie majątku zdrajcy Witruwiusza Wakka ⁶. Semo Sancus był więc opiekunem paktów i traktatów. Nie na próżno nosił też imię Dius Fidius — jako gwarant dochowania wiary, lojalności i dotrzymywania warunków paktów. Na niego też zwykle przysięgano wedle formuły medius fidius. Przysięgi należało składać pod gołym niebem, świątynia miała więc otwór w dachu „ut ea videatur divum, id est caelum” — „aby można było widzieć niebo” albo też po to, by przysięgi składane były przed oczyma boga ⁷. Możliwe, że Semo Sancus, po łacinie zwany Dius Fidius, był bogiem sabińskim o naturze uranicznej, pokrewnym Jowiszowi ⁸. Istotnie, według Warrona sancus znaczy w języku Sabinów „niebo” ⁹. Nazwy Semo Sancus (Sanctus) Dius Fidius spotyka się w inskrypcjach wotywnych (CIL, VI, 567.568. 30994) tzw. sacerdotes bidentales, czyli kapłanów sprawujących obrzęd bidental dla przebłagania piorunów; mieli oni siedzibę (CIL, XV, 7253) obok świątyni na Kwirynałe (dio Fidio in colle: Fasti Venusini, CIL, I 1 ², s. 221,319). Inna świątynia tegoż boga znajdowała się na wyspie tybrzańskiej; odkryto tam inskrypcję ku czci Iovis Iurarii¹⁰. Warto przypomnieć, że i świątynia Iovis Optimi Maximi na Wzgórzu Kapitolińskim miała otwór w dachu nad miejscem w celi środkowej, poświęconej Jowiszowi, gdzie znajdował się kamień symbolizujący boga Terminusa, opiekuna granic (Fest., s. 505,19—20, Lindsay); w ten sposób granica i nienaruszalność granicy oddane były pod opiekę tego boga, który jako bóg nieba był wszystkowidzący, a tym samym mógł dojrzeć każdego, kto by przesuwał kamień graniczny, i ukarać go ⁿ.

3. JANUS

Janus jest wszystkowidzący:

...attollens oculos diversa videntes aspexit toto quidquid in orbe fuit.

Owidiusz, Fasti, 1.283—4

159