obraz1 (10)

rzyło się tu pełne napięcia dwubiegunowe pole: z jednej strony występowali liczni ne-storianie podmywający wiarę rodzimą, a sekundowali im w tym podziemni manichejczycy i gnostycy, z drugiej zaś — trzymał się kurczowo władzy i tradycji nietolerancyjny kler zaratustriański. Animozje doprowadzały często do krótkich spięć, pozostawiając po obu stronach gorycz niechęci, przeradzającej się we wzajemną nienawiść.

W przededniu podboju muzułmańskiego Persja już właściwie kapitulowała jako siła duchowa. Wojownicy muzułmańscy na ścieżce dżihadu dopełnili tylko tego, co i tak było przesądzone. Są autorzy, którzy kreślą złą sytuację zaratustryzmu bezpośrednio przed inwazją islamu w jeszcze ciemniejszej tonacji. Na przykład: „Prześladowania wyzwoliły uczucia głuchej nienawiści wobec religii państwowej i wobec dynastii, która je popierała: wszystko to sprawiało, że podbój arabski wydawał się wyzwoleniem” *.

Operacje wojskowe kalifa Omara przeciw Persji nie mają cech wyprawy wojennej przeciw poważnemu wrogowi. Jak za dotknięciem palca spróchniały kolos sasa-nidzkiej Persji idzie w rozsypkę. Rozwój operacji — zewnętrzna strona medalu tego, co się rozgrywało w całym państwie — zmierzał prosto i niechybnie ku likwidacji organizmu państwowego Persji. Były to: nierozstrzygnięta bitwa pod Buwajb (635), klę-

« T.W. Arnold, The Preaching of Islam, London 1896, s. 177 i nast.

ska wodza naczelnego Persji Huśtana pod Kn-disija (637), kompletna rozsypka armii perskiej pod Nihawand (641), ostateczne zlikwidowanie ośrodków oporu perskiego w Farsie i wreszcie porażka uniezależnionych namiost-ników sasanidzkich w Tabaristanie nad południowym brzegiem Morza Kaspijskiego (670). Sami Persowie wyręczyli najeźdźców w usunięciu ostatniego dynasty sasanidzkiego: król królów Jazdaglrd III nie padł honorowo w boju, lecz został podstępnie zamordowany nrzez jednego ze swych poddanych, chciwego skarbów królewskich we wschodnich rubieżach państwa w okolicy miasta Merwu (651).

Tak oto Persja wkroczyła w nowy etap swego życia bez podpory narodowej wiary, która się zupełnie zdyskredytowała w oczach poddanych. Wyczuwało się nawet pewnego rodzaju ulgę i odprężenie na myśl. że zawistny i oderwany od ludu kler zaratustriański nie będzie Już więcej wykorzystywał władzy państwowej, by trzymać cały naród w kleszczach nietolerancyjnej ortodoksji. Takie wiożenie odnosi się z pierwszych masowych nawróceń na islam czterech tysięcy żołnierzy perskich po przegranej biiwrie pod Kadisija. Widać słabo było w nich ugruntowane przywiązanie do staroperskiego proroka, skoro od razu kapitulowali duchowo w obliczu zwycięskiego Allacha, a potem ramię w ramię zc swoimi wczorajszymi wrogami, a dziś współwyznawcami muzułmańskimi, pomagali w podboju Persji. Podobno to masowe przechodzenie na islam i te zastępy konwertytów per-

223