Obraz3 (100)

46

Rozdział I. Epifania Bohatera Polaków egzorcyzmów. Wykliną przybysza w imię Trójcy Świętej. Ale nie pomaga nawet krzyż. Otjjłów Guślarz przechodzi do czynności. Kropi zjawę święconą wodą. Najwyraźniej nie jest to zły duch, ponieważ nadal trwa na swym posterunku przy pasterce. Klęska ta wywołuje zdumienie przede wszystkim samego mistagoga, który nie jest w stanie przeniknąć natury tego bytu i ciągle traktuje go jako jedną z dusz czyśćcowych. Ciekawe, że rozmowę z duchami umarłych Guślarz uważa za zgodną z rozumem, natomiast to milczące Widmo i całe jego zachowanie jest w jego przekonaniu „nad rozum człowieczy” (III, 36). Rozum wierzący, ponieważ jest to tylko rozum, ma również swoje granice.

Toteż nic dawnego, że Chór nadal czeka na rozwiązanie tajemnicy. Guślarz oczywiście spostrzega, że mogłaby ją rozwikłać pasterka, ale przecież i ona oddzieliła się od wspólnoty milczeniem. Podobnie jak Widmo, kobieta znajduje się poza kręgiem magicznego Słowa. Tym razem mistagog postanawia więc uciec się do swej władzy kapłańskiej. Przywdziewa stułę, co oznacza, że wystąpi teraz jako szafarz łask Boskich, wyposażony w świętą moc sługi Chrystusa.¹⁹ Ale tajemniczego związku łączącego ducha z pasterką nie jest w stanie rozerwać nawet kapłan. Wyczerpawszy tedy swoje możliwości, mistagog każe otworzyć drzwi kaplicy, rozburzyć magiczno-religijną przestrzeń do końca i wyprowadzić pasterkę poza jej obręb.

Kiedy Guślarz zobaczył, że Widmo nadal podąża za nią krok w krok, zdecydował się na coś zupełnie niezwykłego.⁰ Dokonał mianowicie zmiany w formule przygotowującej wspólnotę do przyjęcia tajemnicy. Jak pamiętamy, otworzyła ona obrzęd i Chór powtarzał ją tylekroć, ilekroć czynności przygotowawcze lub wydarzenia przekraczały możliwości poznawcze wspólnoty. Głębokie znaczenie słowa „wszędzie” można było sprowadzić tam do wyrażenia: „w każdym miejscu nieskończonej przestrzeni”. Nowa formuła nie ma już tego wymiaru kosmicznego.

Gdzie my z nią, on za nią wszędzie...

Co to będzie, co to będzie?

(III, 37)

Poczuwając się do odpowiedzialności i obrony, gromada na czele z Guś-larzem nie opuszcza kobiety w żałobie. Ale wraz z nią przemieszcza się ten krwawy słup cierpienia, dusza Bohatera Polaków. Wszyscy znajdują się już

4. Milczenie a „głębia serca” poza Wielką Całością. Słowo „wszędzie” oznacza teraz jakiekolwiek miejsce w znanej i ograniczonej, intymnej przestrzeni pasterki i wiejskiej gromady.

Kurtyna zapada w momencie, kiedy wszyscy protagoniści II części znajdują się w ruchu, którego źródłem jest kobieta. Ona nadaje temu ruchowi rytm, nabrzmiały, jak milczenie Widma, niepokojem. Między mogiłami cmentarza, w porannej mgle, kłębi się tłum, zjednoczony w nieprzepartym pragnieniu poznania „żywej prawdy”. Otacza szczelnie swoją nową tajemnicę: odwieczny dramat mężczyzny i kobiety. Rzuca się niespokojnie to w prawo, to w lewo, i w końcu ginie za pagórkiem porośniętym gęstymi krzewami. Jak zaczarowany zaczyna krążyć pod burzliwym niebem polskiej przestrzeni duchowej. Róża w kole.

Jesteśmy więc świadkami rzeczy wprost niebywałej. Zamiast udać się na obrzęd inicjacji w dziele przodków, wspólnota zajęła się nie znanym jej dramatem miłosnym. Kiedy znalazła się ponownie w świecie żywych, zamiast przed tajemnicą historii..stanęła nagle przed tajemnicą miłości. Ani mistagog, ani gromada nie jest jej w stanie przeniknąć. Dzięki magiczno-religijnemu rytuałowi potrafili wtargnąć w treść prawd przekazanych z wieczności poza czasem. Ale zarówno magia, jak i religia okazały się bezsilne wobec tajemnicy „dwojga serc” zabijanych przez czas ludzki. W następnej, IV części Dziadów okaże się, że może ją rozwikłać tylko to_Łco jest obsesją każdego widma i każdego upiora: rozmowa. /Milczenie kochanków jest, co prawda, pełne znaczenia, ale sens miłości .może. rozwikłać tylko słowo.

Nie powinniśmy też zapominać, że w tym wypadku jest to jednocześnie milczenie w operze, w utworze muzycznym, w którym materiałem dźwiękowym jest zarówno asemantyczna muzyka, jak i melos mowy. Widmo milczy, a w Dziadach zapada cisza muzyczna, w epoce romantyzmu oznaczająca niezaspokojone pragnienie, nienasycenie.²⁰ Nic przecież nie zostało wyjaśnione, ponieważ nie padło ani jedno słowo. II część Dziadów kończy się więc oczekiwaniem na wypełnienie ciszy dźwiękiem, na wtargnięcie słowa o miłości. Milczenie duszy Bohatera Polaków kryje bowiem w sobie nieznaną prawdę Bożą, która, po nocy spędzonej z gromadą nad dociekaniem tajemnic egzystencji, spaść teraz powinna na nas jak jeszcze jedno objawienie — w muzycznym strumieniu mowy.